Jubileuszowe X Międzynarodowe Targi Wschodnie odbyły się w dniach 2–16 września 1930 roku. Na prośbę prezydenta m. Lwowa inż. Jana Brzozowskiego i Dyrekcji Targów, wspartą przez szerokie koła społeczności lwowskiej, honorowy protektorat jubileuszowych Targów objął prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki i marszałek Józef Piłsudski.
W imieniu Rządu RP na uroczystości otwarcia Targów Wschodnich przybył minister Eugeniusz Kwiatkowski, wybitny menadżer i polityk, zwolennik szybkiego uprzemysłowienia kraju. Właśnie on przez następne dziesięciolecie patronował rozwojowi Targów Wschodnich we Lwowie, również rozszerzeniu Centralnego Okręgu Przemysłowego na tereny województwa lwowskiego i inwestycjom w rozwój gospodarczy Kresów Południowo-Wschodnich. Wiele lat później Jan Nowak-Jeziorański powiedział, że „rola Kwiatkowskiego polega na ocaleniu i umocnieniu niezależności gospodarczej, bez której Polska nie mogła się ostać jako niepodległe państwo”.
Program jubileuszowych X Targów Wschodnich poszerzono o mszę św. w katedrze łacińskiej i akademię w Teatrze Wielkim. Minister Kwiatkowski w imieniu prezydenta RP odznaczył Złotymi Krzyżami Zasługi osoby zasłużone dla rozwoju Targów, mianowicie Henryka Grossmana, Izaka Haftera, Michała Jasińskiego, Ostapa Ortwina, Arnolda Kolischera, Józefa Litwinowicza, Konrada Łuszczewskiego, Ottona Nadolskiego, Zygmunta Orzechowskiego, Józefa Neumanna, Ludwika Süssweina, Karola Trawińskiego, Michała Ulama, Filipa Wachtla, Kazimierza Żardeckiego.
Niestety nie obyło się bez aktów terroru. W nocy z 2 na 3 września nieznani sprawcy podpalili trybuny i szatnie Klubu Sportowego „Czarni” w „celu wzniecenia pożaru w sąsiadujących z boiskiem zabudowaniach Targów Wschodnich. Straty wyniosły ponad 60.000 zł. (…) Policja znalazła na sąsiednim boisku Tow. Zabaw Ruchowych przygotowany do działania aparat wybuchowy; wybuch miał nastąpić w ciągu kilku godzin”.
Nie zważając na akty sabotażu w ramach Targów odbyło się kilka imprez i zjazdów, jako to I Kongres Izb Przemysłowo-Handlowych RP, Zjazd delegatów Koła Miast Małopolski i Śląska Cieszyńskiego. Zjazd uchwalił przeniesienie siedziby koła do Lwowa. Koło razem z Magistratem lwowskim zorganizowało imponujący pochód centralnymi ulicami mieszczan lwowskich w strojach historycznych, przedstawiając sceny z historii Lwowa, obronę miasta przed Turkami i inne wiekopomne wydarzenia. Na terenie Targów odbył się też I Zjazd Importerów i Eksporterów Jaj, z udziałem przedstawicieli dziesięciu krajów obcych, m.in. Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch. Na wystawie jajczarskiej, organizowanej w osobnym pawilonie ozdobionym malowidłami znanego malarza Feliksa Wygrzywalskiego, przedstawiono całokształt rozwoju tej branży w Polsce. Na wystawie sprzedanych zostało przeszło 50 wagonów jaj o wartości ponad 1 miliona złotych.
Targi odbywały się z udziałem 1483 firm, w tym 301 zagranicznych, co stanowiło około 20% ogółu wystawców. Frekwencja zwiedzających wyniosła 153.000 osób (według relacji w prasie lwowskiej nawet 165.000 osób). Wśród wystawców po dwuletniej przerwie pojawiły się tekstylne firmy łódzkie. Razem z działem dywanów wschodnich i kilimów zajmowały one najlepszy i największy pawilon, tj. Pałac Sztuki. Dywany przedstawiły obok innych producentów firmy handlowe z Egiptu. Wśród innych gości zagranicznych charakter oficjalny miały pawilony Rumunii i Węgier, najbliższych sąsiadów Rzeczypospolitej i ważnych partnerów handlowych. Ich wystawy zawierały eksponaty przeważnie z działu spożywczego, wina, owoce, konserwy, tytoń i wyroby tytoniowe.
Jak zawsze, na Targach Wschodnich przedstawiono bogaty wybór maszyn rolniczych, których stale brakowało w polskiej gospodarce rolnej, zwłaszcza w województwach wschodnich. Minister Kwiatkowski w 1935 roku w wystąpieniu sejmowym m.in. mówił: „Wieś polska w XX wieku powróciła prawie do gospodarki naturalnej. Szereg potrzeb zaspokaja się w sposób anormalny i niezwykle prymitywny, zapałki dzieli się na części, wraca się do łuczywa, a transport pieszy i kołowy nawet na znaczne odległości przyszedł ponownie – po przerwie od końca XIX wieku – do znaczenia”. Targi Wschodnie odgrywały znaczną rolę w prezentacjo maszyn rolniczych, też nowoczesnych technologii rolnictwa, wykorzystania nasion najlepszej jakości, zakupów bydła rasowego, również z zagranicy. Na każdym z kolejnych Targów prowadzono zjazdy i konferencje dla popularyzacji nowoczesnych metod organizacji rolnictwa i propagandy jego technicznego uzbrojenia.
Na X Targach Wschodnich były reprezentowane też działy elektrotechniczny i radiowy, kosmetyczny, galanteryjny, meblarski, spożywczy, sportowy, przemysł artystyczny i ludowy. Jak zawsze, bardzo popularne były wyroby porcelanowe. Na przykład, jedna z fabryk porcelany sprzedała już w pierwszym dniu Targów towaru za 60.000 złotych, a jedna z firm radiowych otrzymała zamówienia na 200.000 złotych.
Salon samochodowy, organizowany po raz trzeci, jak zawsze cieszył się wielkim zainteresowaniem. Nie zważając na kryzys sprzedano wszystkie wystawione nowe samochody, nawet te drogie najlepszych firm europejskich. Nowością na Targach był tzw. Targ Samochodowy. Prasa pisała, że „była to impreza nieznana dotychczas w Polsce i cieszyła się bardzo znacznym zainteresowaniem. W targu tym wzięło udział sto kilkadziesiąt używanych samochodów osobowych, z których około 20% sprzedano, zaś frekwencja publiczności wynosiła kilka tysięcy osób”.
W ramach X Targów Wschodnich odbył się Ogólnopolski Zjazd Piwowarów, przy udziale blisko 100 uczestników. Był to niezwykle imponujący przegląd browarów, zwłaszcza lwowskich i małopolskich. Z okazji zjazdu prasa lwowska umieściła ciekawe artykuły z historii lwowskiego cechu piwowarów.
Jak zawsze, aktywnie działał Komitet Obywatelski Targów Wschodnich. W 1930 roku komitet urządził III Konkurs Wystaw Sklepowych, w którym wzięło udział kilkadziesiąt firm lwowskich. Takie konkursy wybitnie sprzyjały wzrostowi poziomu estetycznego wszystkich wystaw sklepowych we Lwowie. Komitet Obywatelski razem z Dyrekcją Targów jeszcze w marcu 1930 roku w trakcie przygotowania do X Targów Wschodnich ogłosił tradycyjny Konkurs na plakat Targów. I nagrodę otrzymali Jerzy Hryniewiecki i Andrzej Stypiński. Plakaty, ulotki, przewodniki, kartki pocztowe wydawano z okazji Targów od początków ich organizacji czyli od 1921 roku. Cenna ich kolekcja znajduje się na przykład w zbiorach lwowskiego Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego i w bibliotekach lwowskich.
Nie zważając na kryzys ekonomiczny, wyniki X Targów Wschodnich były całkiem zadowalające, zaś bilans finansowy pozytywny. W tych sukcesach wielką rolę odegrało też zaangażowanie władz lwowskich, Izby Przemysłowo-Handlowej i całego społeczeństwa lwowskiego. Wszyscy dobrze rozumieli znaczenie Targów dla miasta, zwłaszcza w latach kryzysowych.
XI Międzynarodowe Targi Wschodnie odbyły się w dniach 5–17 września 1931 roku. W tym roku znacznie zmniejszyła się liczba wystawców zagranicznych, przyjechało ich tylko 148. Udział firm krajowych wynosił 918 wystawców. Spadły też sumy i liczba transakcji, dlatego wystawcy uprosili organizatorów przedłużyć termin Targów o dwa dni. Z powodu kryzysu gospodarki światowej, niepomyślnej koniunktury i ogólnej depresji negatywne tendencje w rozwoju Targów Wschodnich trwały i w następnych latach, aż do 1937 roku.
5 września 1931 roku, w dniu otwarcia XI Targów Lwów był pod silnym wrażeniem kolejnego aktu terroru – zamordowania w Truskawcu przez członków OUN senatora Tadeusza Hołówki, ogłoszonej w mieście żałoby i aresztowania grupy Ukraińców podejrzanych w przynależność do tej organizacji. Na placu Targów też nie było spokojnie. Tegoż dnia, 5 września, w dniu otwarcia Targów „nieznani sprawcy zdemolowali kiosk endeckiego „Kuriera Lwowskiego”. W następnych dniach napady na kiosk powtórzyły się dwukrotnie”.
Jeden z eksponatów wzbudził na Targach ogólną i szczególną uwagę. Był to duży obraz przedstawiający Lwów w XVIII wieku (diorama dawnego Lwowa) autorstwa lwowskich malarzy Zygmunta Rozwadowskiego i Stanisława Janowskiego (prywatnie byłego męża Gabrieli Zapolskiej). „Słowo Polskie” podawało szczegóły powstania tego dzieła i jego opis: „W pawilonie Polskiego Banku Handlowego na Targach Wschodnich zwraca ogólną uwagę diorama m. Lwowa, która już na Wystawie Poznańskiej budziła podziw wśród zwiedzających. Diorama ta wykonana według projektu starszego radcy architekta W. Dolińskiego na podstawie starych planów Lwowa, widoków i opisów dostarczonych przez archiwum miejskie, przedstawia fragment starego Lwowa z murami, bastionami i wieżami z XVIII wieku i ten sam fragment z czasów najnowszych (…) Została obecnie kosztem kilku tysięcy złotych zupełnie przerobiona. Zwiedzający zobaczą na dioramie stary wewnętrzny mur miasta z czasów Kazimierza Wielkiego, zobaczą dawną furtę jezuicką, bramę Halicką, dawną wieżę katedry łacińskiej, kościół klasztorny karmelitów bosych, dawną wieżę ratusza z r. 1617, dalej ruiny dawnego zamku, wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego i wiele innych. Wstęp na wystawę dioramy 30 gr.”. Diorama dawnego Lwowa powstała w 1929 roku w myśl ozdobienia pawilonu lwowskiego na Poznańskiej Wystawie Jubileuszowej, poświęconej dziesięcioleciu odrodzenia państwa polskiego. Miasto Lwów zbudowało na tej wystawie osobny pawilon według konkursowego projektu architekta Janusza Witwickiego. Pawilon w stylu art déco wzbudził ogólną uwagę i był na wystawie jednym z najciekawszych akcentów polskiej architektury współczesnej, zaś diorama była najbardziej monumentalnym i znaczącym ozdobieniem pawilonu. Po zakończeniu Wystawy Poznańskiej pawilon został przekazany dyrekcji Targów Wschodnich we Lwowie i w nim każdego roku była urządzana wystawa promocyjna lwowskich Targów. Diorama Lwowa XVIII wieku znajduje się obecnie w zbiorach lwowskiego Muzeum Historycznego.
Nie zważając na ciężką sytuację gospodarczą, zastój w ruchu inwestycyjnym, zmniejszenie zbytu towarów dyrekcji Targów Wschodnich udało się zaangażować do udziału w Targach poważne firmy krajowe, m.in. samochodowe, przemysłu naftowego, maszyn i narzędzi rolniczych. Wszystkie prezentowane samochody były zbierane w Polsce, tak osobowe, jak też autobusy. Ogromne zainteresowanie publiczności wzbudziły samochody strażackie. W dziale przemysłu naftowego przedstawiono też jako szybko prosperującą nowość „praktyczne zastosowanie gazu ziemnego i gazoliny w przemyśle i w gospodarstwie domowym”. Najlepsze obroty były w sprzedaży techniki rolniczej.
Lwowska Izba Przemysłowo-Handlowa, władze miasta i województwa promowały rozwój turystyki i uzdrowisk małopolskich. Na osobnych stoiskach na Targach reklamowane były atrakcje turystyczne Lwowa, lwowskie muzea, Panorama Racławicka, a także walory Truskawca, Niemirowa, Morszyna, Lubienia Wielkiego, Brzuchowic, innych kurortów klimatycznych i wód leczniczych.
Firmy zagraniczne reprezentowały 15 państw. Najwięcej wystawców było z Austrii (42), Niemiec (23), Węgier (16), Stanów Zjednoczonych (15), Czechosłowacji (14). Prasa lwowska wyróżniała pawilon węgierski, „w którym wystawiono i sprzedawano szlachetne wina i owoce wszelkiego rodzaju oraz wyroby węgierskiego przemysłu ludowego. W osobnym pawilonie właściciele winnic tokajskich sprzedawali wyłącznie wina tokajskie”.
Komitet Obywatelski Targów Wschodnich rozwijał aktywną działalność, organizował IV konkurs wystaw sklepowych dla lwowskich firm. Podczas XI Targów Wschodnich odbył się Zjazd Polskiej Ligi Mleka i Zjazd Związku Miast Małopolski.
Wyniki XI Międzynarodowych Targów Wschodnich były nienajgorsze, zważając na trudną sytuację ekonomiczną kraju. W „Sprawozdaniu z czynności Izby Przemysłowo-Handlowej we Lwowie za 1931 rok” reasumowano ich bilans i znaczenie: „Niepomyślna koniunktura i ogólna depresja spowodowały, że XI Targi Wschodnie organizowały się w warunkach o wiele trudniejszych niż poprzednie kompanie. Mimo tych wyjątkowo trudnych warunków Targi Wschodnie wyszły zwycięsko z opresji i dały wyniki w niczym nie ustępujące swej dotychczasowej chlubnej tradycji, co stanowi nowy dowód, że jest to instytucja bardzo żywotna oraz że stanowi ona ważny czynnik w życiu gospodarczym kraju. W okresie zastoju gospodarczego Targi Wschodnie stały się ważnym elementem dla ożywienia zbytu i konsumpcji, a zarazem zwalczania szerzącego się defetyzmu gospodarczego (…) Wyniki stanowią dowód zdrowych podstaw i siły atrakcyjnej Targów Wschodnich”.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 5 (369), 16–29 marca 2021
