Budownictwo cerkwi św. Georgija
W 1890 roku proboszcz prawosławnej parafii o. Worobkiewicz rozpoczął usilne zabiegi u władz w sprawie budowy świątyni prawosławnej we Lwowie. Sprawa ta napotkała wielkie trudności i biurokratyczne podejście urzędów austriackich. Trudno powiedzieć, czy był w tym aspekt polityczny. W każdym bądź razie w ciągu ośmiu lat o. Worobkiewicz złożył 240 podań do różnych instancji, od cesarza Franciszka Józefa I do magistratu lwowskiego. Przeszło 150 razy był on wzywany do złożenia wyjaśnień w licznych urzędach. Sprawa otrzymała rozgłos międzynarodowy dzięki staraniom rosyjskiego Świętego Synodu i petersburskiego Dobroczynnego Towarzystwa Galicyjsko-Ruskiego na czele z hr. Władimirem Bobrinskim.
Tymczasem stara kaplica prawosławna zamieniła się w prawdziwą ruinę i magistrat lwowski postanowił 21 lipca 1893 roku ją zamknąć i rozebrać. Nabożeństwa odbywały się w małej kapliczce w budynku parafialnym, zaś magistrat przewidywał możliwość tymczasowego przeniesienia nabożeństw prawosławnych do kościoła ewangelickiego przy ul. Zielonej.
Jednak dzięki pomocy z Rosji sytuacja finansowa parafii poprawiła się w sposób radykalny. Osobiście konsul Konstantin Pustoszkin ofiarował 3000 florenów. Konsulat rosyjski w imieniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych również materialnie wspierał budownictwo cerkwi. W Rosji organizowano zbiór datków. Znaczne sumy zebrano podczas kwesty w rosyjskich klasztorach prawosławnych. W ten sposób przekazano na budownictwo nowej cerkwi we Lwowie ponad 50.000 guldenów. 22.000 guldenów zebrała parafia. Ogólny kosztorys budowy świątyni wynosił przeszło 100.000 guldenów. Różnicę pokrył prawosławny bukowiński fundusz religijny. Projekt nowej cerkwi prawosławnej pod wezwaniem św. Georgija (św. Jerzego) zamówiono w Wiedniu u znanego austriackiego architekta Gustawa Sachsa.
Zwracamy szczególną uwagę na budowę tej świątyni i historię parafii, ponieważ od 1992 roku cerkiew św. Georgija pełni we Lwowie funkcję świątyni katedralnej eparchii lwowsko-halickiej Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwi Patriarchatu Moskiewskiego, zaś zabudowania parafialne wykorzystuje jako swoją rezydencję arcybiskup metropolita Filaret, zwierzchnik w zachodnim regionie Ukrainy struktur tegoż patriarchatu.
8 października 1895 roku projekt budowy cerkwi św. Georgija przy ul. Franciszkańskiej 3 został zatwierdzony przez magistrat lwowski. W zespole ze świątynią zaprojektowano również ogrodzenie z bramą od strony ulicy i obszerny budynek plebanii usytuowany w głębi parceli. Przetarg na prowadzenie prac budowlanych wygrała lwowska firma architekta Wincentego Rawskiego. 25 listopada 1896 roku kontrakt z nim w imieniu Bukowińskiego Prawosławnego Funduszu Religijnego podpisało Namiestnictwo Galicyjskie. Nadzór techniczny z ramienia namiestnictwa powierzono Antonowi Gaufowi, inżynierowi namiestnictwa. 4 października 1897 roku w dniu imienin cesarza Franciszka Józefa I, był to również dzień pięćdziesięcioletniego jubileuszu święceń kapłańskich bukowińskiego metropolity Arkadiusza Czuperkowicza, wmurowano kamień węgielny na placu budowy owej świątyni. W fundamenty cerkwi wmurowano też akta erygowania tego Przybytku Bożego spisane w językach cerkiewnosłowiańskim, greckim i rumuńskim. W akcie m.in. wymieniono imiona zasłużonych dla budowy cerkwi proboszcza parafii o. Eugeniusza Emanuela Worobkiewicza i kapelana wojskowego protojereja Mikołaja Dmitrijewicza oraz członków rady cerkiewnej epitropów Kornelia Kossowicza – radnego wysokiej Izby Sądowej we Lwowie, Józefa Monczałowskiego – literata, Michała Hruszewskiego – profesora Uniwersytetu Lwowskiego, Dymitra Jakubowicza – kantora cerkiewnego. Od konsystorza prawosławnego w Czerniowcach obecny był archiprezbiter i radca konsystorza o. Joann Prokopowicz.
W tym roku parafia obejmowała całą Galicję i liczyła przeszło 3000 wiernych, wśród nich wielu miejscowych już, galicyjskich Ukraińców (Rusinów), konwertytów z obrządku greckokatolickiego. Liczną grupę stanowili też przybysze z Bukowiny i Rumunii oraz Ukraińcy.
Budowa świątyni ruszyła szybko i już 27 października 1901 roku cerkiew została uroczyście poświęcona. Ku pamięci tego wydarzenia wmurowano w cerkwi tablicę marmurową z tekstem w językach rumuńskim i cerkiewnosłowiańskim. Aktu poświęcenia dokonał archimandryta Myron Kaliczesko, osobisty wysłannik metropolity Arkadiusza Czuperkowicza. Druga tablica pamiątkowa została poświęcona jubileuszowi 50-lecia rządów najjaśniejszego cesarza Franciszka Józefa I. Nad tablicą umieszczono marmurowy medalion cesarza. Tekst ułożono w językach rumuńskim, niemieckim i cerkiewnosłowiańskim. Obydwie tablice wykonała lwowska firma kamieniarska Ludwika Tyrowicza.
Suma ogólnych wydatków budownictwa i ozdobienia świątyni i plebanii wyniosła 102.301 guldenów waluty austriackiej. Z nich na budowę cerkwi wydano 40.000 guldenów, plebanii – 21.000 guldenów. Resztę – na ozdobienie i wyposażenie świątyni.
Architektura i ozdobienie świątyni św. Georgija
Kierownictwo artystyczne budowy powierzono projektantowi cerkwi architektowi Gustawowi Sachsowi.
Lwów wzbogacił się o niezwykle oryginalną i malowniczą świątynię w stylu bizantyjsko-romańskim. Historyk sztuki Wołodymyr Wujcyk konstatował, iż zespół zabudowań prawosławnej cerkwi św. Georgija (świątynia i piętrowa plebania) „jest najlepszym przykładem stylu historyzmu w architekturze Ukrainy” („Wołodymyr Wujcyk, Prace wybrane”, Lwów 2004).
Cerkiew św. Georgija zbudowana została na planie równoramiennego greckiego krzyża z pięcioboczną absydą od strony ołtarzowej, z wielką kopułą centralną i mniejszymi kopułami nad czterema wieżami w narożnikach. Każdą z czterech elewacji świątyni ozdobiono trójkątnym tympanonem i zwieńczono krzyżem.
Na zewnątrz estetyczny wygląd budowli znacznie wzbogaca wykorzystanie nieotynkowanej czerwonej cegły i białego piaskowca w oblicowaniu narożników, obramowaniu okien, budowie portalu. Drobna koronkowa dekoracja plastyczna przypomina cerkwie moskiewskie. Kopuły naśladują charakterystyczne kształty kopuł świątyń bizantyjskich. Budowla cerkwi zbliżona w planie do kwadratu, naśladuje założenie cerkwi seminaryjnej w rezydencji metropolitów bukowińskich w Czerniowcach.
Przy budowie plebanii i ogrodzenia również wykorzystano czerwoną cegłę i biały piaskowiec tarnopolski. Brama wjazdowa ogrodzenia znajduje się na osi wejścia do plebanii usytuowanej z tyłu cerkwi, zaś wejście ze schodami dla parafian zbudowano na osi cerkwi. Dwie boczne wieże na fasadzie świątyni wykorzystano jako dzwonnice. Na nich zawieszono 7 dzwonów, odlanych na zamówienie parafii w znanej firmie Karla Schwabe w Białej. Dzwony ozdobiono ornamentem i napisami fundacyjnymi, cztery w języku rumuńskim, trzy cyrylicą. Dzwony poświęcono świętym Cyrylowi i Metodemu, Iwanowi Suczawskiemu, Trzem Świętym Wyznawcom, apostołom Piotrowi i Pawłowi. Na nich umieszczono rumuńskie napisy. Cyrylicą wykonano napisy na dzwonach poświęconych świętym Konstantynowi i Helenie, św. Georgijowi oraz na dzwonie ufundowanym przez Bukowiński Prawosławny Fundusz Religijny. Jeszcze jeden dzwon został przeniesiony ze starej rozebranej kapliczki. Dzwon odlano we lwowskiej ludwisarni Zygmunta Mozera w roku 1855.
Perspektywiczny portal wejścia do świątyni flankowany kolumnami wzbogaca stylowa mozaika przedstawiająca półpostać Chrystusa błogosławiącego w otoczeniu bizantyzującego ornamentu i z wersetem z Ewangelii (Mt 11, 28) w języku cerkiewnosłowiańskim. Na wysokim poziomie artystycznym mozaikę w 1900 roku wykonała firma „Tiroler Glasmalerei und Mosaik Anstalt” w Innsbrucku (Austria). Ta mozaika stała się jedną z pierwszych realizacji działu mozaikowego zasłużonej firmy tyrolskiej z Innsbrucku. Komitet parafialny i architekt Gustaw Sachs początkowo planowali umieszczenie w supraporcie portalu postać patrona świątyni, jednak sprawa wezwania cerkwi przez pewien czas nie była zatwierdzona przez władze (wybierano między patronatem św. Jerzego i Trójcy Świętej). Dlatego postanowiono wybrać postać Chrystusa błogosławiącego, aby nie przeciągać czasu złożenia zamówienia. Krajoznawca Paweł Grankin w referacie wygłoszonym na konferencji Stowarzyszenia „Ars Vitrea Polona” w 2011 roku we Wrocławiu zauważył, że „złote tło, księga w lewej ręce Chrystusa z wersetem z Ewangelii w języku cerkiewnosłowiańskim i bizantyzujący ornament w otoku kompozycji nawiązują do tradycji prawosławnej, a figura Chrystusa potraktowana została raczej akademicko”. Jaskrawa czerwień płaszcza Chrystusa i złoto nimbu efektownie wyróżniają się na niebieskim tle mozaiki. Nie jest znane nazwisko autora mozaiki, raczej był to ktoś z artystów malarzy współpracujących z tyrolską firmą.
Jest pewne, że firmę „Tiroler Glasmalerei und Mosaik Anstalt” wybrał i złożył jej zamówienie projektant lwowskiej świątyni architekt Gustaw Sachs. On również wybierał artystów wykonawców ikonostasu i dekoracji wnętrz cerkwi i plebanii.
Niewielką i kameralną przestrzeń cerkwi zdobi wielokondygnacyjny ikonostas z carskimi wrotami i drzwiami diakońskimi. Po bokach niedużej nawy znajdują się kolumny które podtrzymują boczne galerie, czyli chór muzyczny.
Niewielkie kanciaste okna w nawie, również okna nad chórem i w centralnej kopule wypełniono witrażami, które Gustaw Sachs zamówił w pracowni insbruckiej „Tiroler Glasmalerei und Mosaik Anstalt”. Głównym elementem rysunku witraży w nawie i nad chórem są powtarzające się rozety ornamentalne, ozdobione bordiurą ze stylizowanych liści akantu. W latach 80. XX wieku w okna nawy podczas konserwacji witraży witrażysta Igor Szwec wykonał dwie wstawki figuralne. Jedna przedstawia św. Jerzego (Georgija), druga – św. Helenę. W ośmiu półkoliście zamkniętych oknach kopuły znajdują się witraże ornamentalne, złożone każdy z czterech jednakowych medalionów z równoramiennymi krzyżami greckimi, otoczone wspólną szeroką bordiurą wykonaną z elementów geometrycznych, stylizowanych kwiatów i liści akantu. Złociste krzyże w medalionach otoczono stylizowanym ornamentem roślinnym. W ogólnej kolorystyce witraży dominują kolory żółto-brązowe w tle białym, co jak najbardziej koresponduje z bogatym złoceniem ikonostasu i malowideł ściennych.
Wykonanie ikonostasu Gustaw Sachs zlecił wiedeńskiemu malarzowi Fryderykowi von Schillerowi, a drewnianą strukturę, płaskorzeźby, ornamentykę, pilastry, ramy obrazów, carskie wrota – Carlowi Vormundowi, rzeźbiarzowi również z Wiednia. Ikonostas podzielono na cztery kondygnacje. Carskie wrota, płaskorzeźbiony ornament i ramy obrazów obficie pozłocono. Carskie wrota ozdobiono medalionami z postaciami czterech Ewangelistów i sceną Zwiastowania NMP. W dolnej kondygnacji obok carskich wrót umieszczono najważniejsze obrazy, mianowicie Zbawiciela z Ewangelią i Matki Boskiej z Chrystusem Emanuelem. Obok diakońskich drzwi – obrazy św. Georgija (św. Jerzego) i św. Mikołaja. Wszystkie cztery ikony wykonano w tradycji wschodniej, ale potraktowano raczej akademicko i podkreślono monumentalnie, zwracając szczególną uwagę na bogactwo szat, jaskrawe kolory i złocenia.
Nad carskimi wrotami wyróżnia się wśród tzw. „prazniczków” (12 wielkich świąt ułożonych w porządku roku liturgicznego) obraz „Ostatnia wieczerza”. Inne ikony „prazniczków” usytuowane są po sześć z każdej strony na dwóch poziomach. W rzędzie apostolskim postacie apostołów przedstawiono parami, podobnie proroków nad nimi, tradycyjnie w kształcie półpostaci w medalionach. Centralne miejsce w rzędzie apostolskim zajmuje monumentalny obraz Chrystusa Pantokratora na tronie, trzymającego w lewej ręce ewangeliarz, a prawą błogosławiącego. Nad nim gołębica Ducha Świętego, jeszcze wyżej ikona Boga Ojca, ekspresywna, w rozwiewających się szatach. Ikonostas jest zwieńczony wielkim równoramiennym greckim złoconym krzyżem z Ukrzyżowaniem. Obok na osobnych kolumienkach namalowane są postacie Matki Boskiej i św. Jana Apostoła.
Ikonostas oddzielono od nawy misternie kutą pozłoconą metalową balustradą. Przed ikonostasem zawieszono monumentalny złocony brązowy świecznik, dzieło wysokiej klasy artystycznej. Wartość budowy i malowania ikonostasu wynosiła 9690 koron.
Projekt monumentalnej polichromii świątyni na zamówienie architekta Gustawa Sachsa wykonał wiedeński artysta malarz Carl Jobst (1835–1907). On również w 1902 roku przybył do Lwowa i do października skończył wszystkie prace w cerkwi. W rezultacie powstała jednolita polichromia wysokiej klasy artystycznej, zharmonizowana z architekturą świątyni, ikonostasem i witrażami. Malarz starannie, a nawet skrupulatnie obmyślił program ikonograficzny polichromii, która wypełnia centralną kopułę, pendentywy, ściany boczne i absydę za ołtarzem i składa się z medalionów proroków, świętych pańskich, scen figuralnych z Ewangelii i dekoracji ornamentalnej.
W czaszy kopuły centralnej artysta namalował wielki medalion z półpostacią Chrystusa Pantokratora, otoczony dekoracją ornamentalną i cytatem z Ewangelii w języku cerkiewnosłowiańskim. Chrystus błogosławi wiernych i ten fresk widać z każdego miejsca w świątyni. Dookoła skrzydlate Anioły, zwane chórami Porządku, zajmujący się realizacją planu Bożej Opatrzności, pośrednicy w działaniach łaski Bożej. Niżej znajduje się osiem okien wypełnionych witrażami, a między oknami osiem postaci proroków Starego Testamentu i praojców, mianowicie Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela, Abrahama, Izaaka, Mojżesza i Jakuba. Tambur kopuły zdobią medaliony z półpostaciami proroków mniejszych. Umieszczenie postaci proroków symbolizuje ich rolę jako pośredników między Bogiem a ludźmi i ich miejsce w historii odkupienia ludzkości jako heroldów przyjścia Mesjasza.
W pendentywach Carl Jobst namalował wielkie medaliony z przedstawieniami ewangelistów z ich symbolami, czyli św. Mateusza z aniołem, św. Łukasza z bykiem, św. Marka z lwem i św. Jana z orłem. Obok każdej postaci znajdują się inskrypcje w języku cerkiewnosłowiańskim z imionami świętych. Wolną przestrzeń czaszy kopuły wypełnia wielobarwna polichromia ornamentalna, a pendentywy – tło złote ze złotymi gwiazdami. Właśnie w tle złotym przedstawiono postacie ewangelistów.
W absydzie za ołtarzem głównym znajduje się wielofigurowa kompozycja, która przedstawia „Hołd Trzech Króli”. Centralną postacią polichromii jest Matka Boska, która trzyma przed sobą małego Jezusa. Dookoła – barwne figury wschodnich mędrców i pastuszków.
Część wyposażenia cerkwi została wykonana przez lwowskie firmy i miejscowych artystów. Kamienny ołtarz główny został wykuty w firmie kamieniarskiej Ludwika Tyrowicza. Szaty i naczynia liturgiczne zamówiono u Michała Dymeta, właściciela „składu i sklepu towarów galanteryjnych i norymbersko-drobiazgowych i wyrobów kościelnych”. Większość towarów z jego sklepu pochodziła z produkcji firm tyrolskich lub bawarskich. Warsztat stolarski braci Franciszka i Józefa Wczelaków (ul. Łyczakowska 27) wykonał wszystkie prace stolarskie w świątyni i na plebanii. Ślusarz Jan Stankiewicz dostarczył kraty okienne, kute ogrodzenie parceli i wykonał inne prace ślusarskie. Piece kaflowe do plebanii zamówiono w firmie Franciszka Kubina. Malarz Franciszek Mucha wykonał malowidła dekoracyjne w budynku plebanii. Pięć krzyży na kopuły świątyni zamówiono u ślusarza Franciszka Rybotyckiego. Ułożono jednolitą posadzkę ceramiczną w kolorach beżowych ze stylizowanymi wzorami ornamentalnymi.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 17 (405), 16 – 29 września 2022
