Podsumowanie polsko-ukraińskich prac konserwatorskich w sezonie 2022 roku. Część 1 Grobowiec rodziny Grzędzielskich, fot. Jurij Smirnow / Nowy Kurier Galicyjski

Podsumowanie polsko-ukraińskich prac konserwatorskich w sezonie 2022 roku. Część 1

Rok 2022 zbliża się do końca. Spadł już pierwszy śnieg. Polsko-ukraińskie zespoły konserwatorskie, które pracują pod gołym niebem, zwłaszcza na Cmentarzu Łyczakowskim, spieszą się z zakończeniem ostatnich prac sezonowych. Jak i w 2021 roku, prace na wielu innych obiektach trwają bez przerwy przez cały rok. Niestety, nie tylko pogoda wnosi korektę w plany konserwatorów. Wojna, agresja Federacji Rosyjskiej, obstrzały rakietowe Lwowa znacznie utrudniają szlachetne prace tych, którzy nie niszczą, ale ratują wspólne dziedzictwo polsko-ukraińskie na Ziemi Lwowskiej i we Lwowie.

Warto podkreślić, że w trudnych warunkach wojny na Ukrainie, polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MkiDN) i warszawski Instytut Narodowy Polskiego Dziedzictwa za Granicą „Polonika” oraz polskie stowarzyszenia i fundacje nie cofnęły się w swoich planach konserwatorskich, nie zawiesiły żadnego projektu. Finansowanie owych projektów przez stronę polską pozwoliło jeszcze na wiosnę rozpocząć prace konserwatorskie, teraz zaś, późną jesienią, można już podsumować wyniki udanego kolejnego sezonu. Wspaniałe wyniki obserwujemy na każdym z obiektów. Na niektórych z nich dokonano po prostu cudów. Na miejscu szarych obsypanych tynków odsłonięto i zabezpieczono cenne zabytkowe malowidła. Nie zważając na wojnę, nikt z polskich wykonawców i konserwatorów nie zrezygnował z wyjazdów do Lwowa i innych miejscowości na Ziemi Lwowskiej. Wszyscy przez cały sezon pracują na obiektach obok swoich ukraińskich kolegów.

Renowacja kaplicy Dunin-Borkowskich, fot. Jurij Smirnow / Nowy Kurier Galicyjski

Ze strony ukraińskiej prace konserwatorskie organizuje i nadzoruje Zarząd Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej. Ze strony polskiej większość prac finansuje MkiDN. Warszawski Instytut „Polonika” prowadzi fachowy nadzór za wykonaniem prac na wszystkich obiektach, patronuje pracom od strony merytorycznej. Z Aleksym Łozińskim, przedstawicielem Instytutu „Polonika” we Lwowie, spotkaliśmy się na Cmentarzu Łyczakowskim obok kaplicy Dunin-Borkowskich, jednego z najbardziej charakterystycznych obiektów tegorocznych prac konserwatorskich. Pan Łoziński wyciąga cały plik papierów, dotyczących konserwacji kaplicy, również jeszcze kilkudziesięciu obiektów zabytkowych na terenie Lwowa i Ziemi Lwowskiej. Na wszystkich pracują polsko-ukraińskie zespoły konserwatorskie i wszystkie obejmuje swoją opieką instytut „Polonika”. Oczywiście, rozmowę zaczynamy od Cmentarza Łyczakowskiego, zaś konkretnie od kaplicy hrabiów Dunin-Borkowskich herbu Łabędź. Kaplica jest najstarszą na Cmentarzu Łyczakowskim, została ufundowana przez możną rodzinę arystokratyczną w 1812 roku. Góruje nad najstarszą częścią cmentarza, według swoich wymiarów jest jedną z największych. W obszernym grobowcu pod kaplicą pochowano ponad dwudziestu przedstawicieli rodziny Dunin-Borkowskich i spokrewnionych z nimi rodzin, zasłużonych dla Polski i Lwowa. Szlachetne klasycystyczne kształty architektoniczne kaplicy dopełnia wspaniała kolumnada frontowa, piękne rzeźby dłuta Hartmanna Witwera, malowidła ścienne, tablice epitafijne. W tympanonie został umieszczony herb rodzinny Łabędź odlany z brązu. Na podstawie rozporządzenia magistratu lwowskiego z 28 lipca 1860 roku, kaplica została wyremontowana.

Kolejną renowację kaplicy prowadzono w 1903 roku. O tym m.in. świadczy napis epitafijny na głównej fasadzie. Niestety, w latach 80. XX wieku kaplica została podpalona, zawalił się dach z sygnaturką, zostały rozbite lub poważnie uszkodzone rzeźby i tablice epitafijne, zniszczone znaczne partie malowideł ściennych. Ściany znajdowały się w stanie bardzo zagrożonym. W latach 90. staraniem dyrekcji Cmentarza Łyczakowskiego przeprowadzono remont kaplicy, który zatrzymał jej dalszą rujnację. Od 2021 roku rozpoczęto fachową odbudowę kaplicy i renowacji zachowanych dzieł sztuki. Prace konserwatorskie finansuje Instytut „Polonika”. Przetarg na zespołową odbudowę wygrała warszawska firma „Monument Service” pod kierownictwem Marcina Kozarzewskiego. Właśnie ta firma wykazała swoją umiejętność przy pracach konserwatorskich przy kaplicach Krzyżanowskich i Barczewskich na tymże cmentarzu. Z firmą współpracują zespoły fachowców, którzy są zajęci przy konserwacji m.in. rzeźb i polichromii. Polichromię odnowiła konserwator Anna Smyk. Zrobiła rzecz prawie niemożliwą. Odnalazła cudem zachowane resztki malowideł ściennych i wspaniale zrekonstruowała zniszczone partie. Renowację rzeźb prowadził zespół konserwatorów pod kierownictwem Anny Kudzi z Warszawy. Aleksy Łoziński mówi, że wszystkie prace przy kaplicy będą zakończone w całości do końca 2022 roku.

Instytut „Polonika” i firma „Monument Service” układają już plany na 2023 rok, szykują się do renowacji kolejnej, już czwartej, kaplicy na cmentarzu. Tradycyjnie w 2022 roku wspólnie z dyrekcją Muzeum „Cmentarz Łyczakowski” uzgodniono listę renowacji kolejnych nagrobków i grobowców. Na liście ponad dziesięć nagrobków na grobach znanych Polaków i Ukraińców. Prace prowadzi warszawska Fundacja Dziedzictwa Kulturowego (prezes Aleksandra Waszak). Wśród odnowionych grobów zwracają uwagę prace konserwatorskie wykonane w ramach projektu „Groby polskich ministrów na Cmentarzu Łyczakowskim”. Projekt jest finansowany ze środków Kancelarii Premiera RP.

Otóż odnowiono grobowce i pomniki na grobach Andrzeja Nosowicza, ministra Kolei Żelaznych w rządzie Wincentego Witosa, Władysława Grzędzielskiego, Jana Łopuszańskiego, Maksymiliana Matakiewicza i Jana Moszczyńskiego. Warto przypomnieć życiorysy tych lwowian zasłużonych dla Polski w trudnym okresie walk o niepodległość i rozbudowy struktur II Rzeczypospolitej.

Władysław Leon Grzędzielski (1864–1925), prawnik, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes sadu okręgowego w Przemyślu. Od 1919 roku – sędzia we Lwowie. Współorganizator Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie. Aktywny działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”. W latach 1919–1922 – poseł na Sejm RP. W 1921 powołany na stanowisko ministra aprowizacji w rządzie Wincentego Witosa. W1924 roku został przez Senat wybrany na członka Trybunału Stanu. Aktywny działacz społeczny w Towarzystwie gimnastycznym „Sokół” i w Towarzystwie Szkoły Ludowej. We Lwowie prowadził kancelarię adwokacką. Na grobowcu Grzędzielskich odnowiono cenną rzeźbę klęczącego anioła, jeden z najcenniejszych pomników w stylu art deco we Lwowie.

Jan Łopuszański (1875–1936), urodził się we Lwowie, studiował na Politechnice Lwowskiej, inżynier hydrotechnik. Od 1913 roku profesor zwyczajny budownictwa wodnego Politechniki Lwowskiej. W latach 1922–1923 – minister robót publicznych. W roku akademickim 1925/1926 – rektor Politechniki. Pochowany w rodzinnym grobowcu.

Maksymilian Matakiewicz (1875–1940), ceniony polski inżynier hydrotechnik. W 1900 roku uzyskał dyplom inżyniera, zaś już od roku 1909 mianowany profesorem nadzwyczajnym Politechniki Lwowskiej. W roku 1911 – profesor zwyczajny budownictwa wodnego, w roku akademickim 1919/1920 – rektor Politechniki, W tychże latach redaktor lwowskiego „Czasopisma Technicznego”. W latach 1929–1930 pełnił funkcję ministra robót publicznych w rządzie Kazimierza Bartla. W latach 1931–1933 został prezesem Akademii Nauk Technicznych. Autor licznych podręczników akademickich i publikacji technicznych.

Jan Moszczyński (1869–1932), prawnik, długoletni urzędnik Galicyjskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów we Lwowie. Absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego (1900 rok). Od roku 1918 przeniesiony do Ministerstwa Poczt i Telegrafów RP w Warszawie. W latach 1922–1923 mianowany ministrem Poczt i Telegrafów kolejnie w rządach Wincentego Witosa, Juliana Nowaka i Władysława Sikorskiego. W latach 1924–1926 pełnił funkcję dyrektora generalnego Poczt i Telegrafów.

Instytut „Polonika zakończył” już renowację grobowca rodziny Bartoszewiczów-Szymanowskich. W grobowcu jest pochowana Stanisława Korwin-Szymanowska, znana artystka operowa, solistka lwowskiej i warszawskiej opery i jej 14-letnia córeczka Alina Bartoszewiczówna. Stanisława Korwin-Szymanowska była siostrą Karola Szymanowskiego, najwybitniejszego kompozytora Młodej Polski. Pochowana w rodzinnym grobowcu Alusia Bartoszewiczówna tragicznie zginęła dnia 23 stycznia 1925 roku. Wydarzenie to zostało odnotowane przez większość gazet lwowskich. Wyjeżdżając do Warszawy, gdzie Stanisława Korwin-Szymanowska otrzymała angaż w Operze Stołecznej, rodzina zostawiła córeczkę w Zakładzie Wychowawczym sióstr Sacre Coeur we Lwowie. W tragicznym dniu dziewczynki z Zakładu bawiły się w ogrodzie klasztornym, śpiewały obok kamiennej figury św. Stanisława Kostki. Niespodzianie figura spadła wprost na Alusię i potłukła jej głowę. Dziewczynka zmarła na miejscu. Śmierć jedynej córki była ogromną tragedią dla całej rodziny.

Grobowiec był zaniedbany jak większość starych grobowców na cmentarzu, ceramiczne zdjęcia Alusi i Stanisławy Korwin-Szymanowskiej zostały uszkodzone. W rezultacie renowacji grobowiec uzyskał wygląd pierwotny, uzupełniono ubytki, powierzchnie kamienne zostały oczyszczone i zabezpieczone, uczytelniono napisy.

Bliskie zakończenia są prace konserwatorskie prowadzone przy dwóch kolejnych pomnikach rodzinnych hrabiów Dzieduszyckich. Prace konserwatorskie prowadzono z inicjatywy Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas z dofinansowaniem ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jest to już trzeci sezon prac Związku na Cmentarzu Łyczakowskim. Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas ma zamiar realizować ambitne plany renowacji 15 nagrobków Dzieduszyckich. W latach 2020–2021 odnowiono cztery nagrobki, zaś w 2022 kolejne dwa. O inicjatywach konserwatorskich Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas we Lwowie „Nowy Kurier Galicyjski” informował swoich czytelników w październiku 2022 roku (nr 18).

Wspólne polsko-ukraińskie prace konserwatorskie prowadzono również na Cmentarzu Janowskim. Jest to kontynuacja zaawansowanych prac z lat ubiegłych. Zwraca uwagę renowacja kolumny – kapliczki przy prowadzącej na cmentarz bramie głównej.

Renowacja zabytkowych obiektów wspólnego dziedzictwa polsko-ukraińskiego trwa również w innych miejscach we Lwowie i na Ziemi Lwowskiej. O tych pracach – już w następnym odcinku.

Jurij Smirnow

Tekst ukazał się w nr 22 (410), 29 listopada – 15 grudnia 2022

X