Zabytki Zaleszczyk
Jedynym w swoim rodzaju zabytkiem miasta jest jego herb, o którym najstarsza wzmianka (jak uprzednio wspomniano) pochodzi z 1750 r., a wyobrażony w jego historycznej pieczęci „SIGILLUM CIVITATIS”. Tak dziś, jak i bez mała trzy wieki wcześniej, jego godło przedstawia sylwetkę najstarszej budowli miasta – dawnego ratusza. Nad wejściem do niego znajduje się jednorożec, fantastyczne stworzenie będące alegorią nieokiełznanych sił natury; w sztuce średniowiecznej i renesansowej symbolizował on czystość i niewinność.
Oto garść informacji o znaczniejszych miejscowych zabytkowych obiektach.
Murowany ratusz mieszczący magistrat, powstał w połowie XVIII stulecia według planów barona Dicke w oparciu o wcześniejszą obronną fortalicję wzniesioną zapewne w stuleciu XVII. Mury, o grubości dochodzącej do 1,5 m wystawione w regularnym czworoboku (wtórnie osłoniętym dobudówkami mieszczącymi sklepiki), o wysuniętych czterech narożnikach, okalały wewnętrzny dziedziniec; pod skrzydłami budowli znajdowały się obszerne podziemia. Wiadomo, ze zachodnia wjazdowa brama do ratusza posiadała jako zdobienie herb Pogoń oraz wieńczącą ją kamienną figurę niewiasty, wg przekazu wyobrażającej „Marysieńkę”, żonę króla Jana III; natomiast brama wschodnia – rycerza dzierżącego obnażoną szpadę. Tę drugą figurę zniszczyli żołnierze ukraińscy w 1919 r. Ów historyczny budynek został rozebrany w czasach radzieckich – w jego miejsce ustawiono pomnik Lenina.
Kolejnym zabytkiem jest zbudowany w 1763 r. murowany rzymskokatolicki kościół parafialny św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Ta jednonawowa budowla, pierwotnie z fasadą o wysuniętej (dziś niezachowanej) kruchcie, posiada dwa boczne jednopiętrowe skrzydła, niegdyś z figurami świętych na szczytach oraz czterokondygnacyjną wyniosłą wieżę z blaszanym dwuczęściowym hełmem. Według opisu z lat międzywojennych we wnętrzu, o sklepieniu krzyżowym, znajdował się „ołtarz drewniany, nowoczesnej roboty tyrolskiej”, ponadto dwa barokowe ołtarze boczne oraz komemoratywne tablice i dawne obrazy. Nad drzwiami zakrystii umieszczony był herb fundatorów Poniatowskich – Ciołek, natomiast w babińcu znajdowała się kamienna barokowa chrzcielnica z 1767 r. Interesujące było też inne wyposażenie świątyni – zabytkowe monstrancje oraz podarowany przez biskupa kamienieckiego, Adama Stanisława Krasińskiego, krucyfiks z kości słoniowej.
Zabytkową budowlą jest cerkiew wzniesiona w latach 1864–75 z cegły na planie krzyża łacińskiego, o półkulistej kopule umieszczonej na skrzyżowaniu jego ramion, mieszcząca we wnętrzu ikonostas wykonany przez miejscowego majstra Józefa Nycza. Można dodać, że pierwsza drewniana cerkiew w mieście, jeszcze fundacji króla Stanisława Augusta, padła pastwą płomieni w 1861 r.
W Zaleszczykach znajdował się też zbudowany w 1768 r. kościół ewangelicki – został on całkowicie zniszczony podczas I wojny światowej; o jego istnieniu świadczyła jedynie ocalała murowana dzwonnica, pochodząca z 1809 r. (również dziś nieistniejąca). Murowana była także zaleszczycka synagoga, wzniesiona w miejscu drewnianej, która spłonęła w 1863 r.
Jednym z najbardziej interesujących zabytków miasta jest zachowany do dziś dawny pałac baronów Brunickich – Turnauów. Pierwotnie był to, wzniesiony przez Poniatowskich w pobliżu Dniestru w końcu XVIII w., dworek myśliwski, który wraz z zaleszczyckimi dobrami nabył w 1820 r. pochodzący z żydowskiej rodziny Ignacy Brunstein-Brunicki (Itzig Brunstein vel Izaak Brunicki, wzbogacony w czasie wojen napoleońskich handlarz końmi). Po przyjęciu chrztu (w 1808 r. we Lwowie) uzyskał on w 1813 r. nobilitację bawarską (von Brunitzky), zaś tytuł baronowski otrzymali Bruniccy nieco później, bo w 1829 r. Pieczętowali się oni herbem własnym Brunstein wyobrażającym lwa z różą. Wnuk Ignacego, Leon Anton Brunicki, rozbudował w 1831 r. obiekt przekształcając go klasycystyczny pałac o dwóch kondygnacjach. Posiadał on w fasadzie frontowej wąski, służący za kryty podjazd, portyk, w którym dwie pary kolumn jońskich podpierały belkowanie i trójkątny fronton – w jego polu znajdował się (dziś niezachowany) kartusz z herbem Brunickich. W fasadzie tej wyróżniały się dwa ryzality boczne, każdy z trzema jońskimi pilastrami. Natomiast w elewacji ogrodowej znajdował się na parterze niski taras, zaś na poziomie piętra – wsparty na czterech konsolach balkon z kutą balustradą; po obu stronach rezydencji ustawiono dwie stojące naprzeciw siebie parterowe oficyny połączone z nią kolumnowymi galeriami. W pałacu, bogato wyposażonym w dzieła sztuki, przebywał czasowo książę Józef Poniatowski, posiadający tzw. „teatr letni” w otaczającym rezydencję i dochodzącym do brzegu Dniestru parku. Został on założony w 1805 r. w stylu angielskim, z oranżeriami i okazami wielu rzadkich drzew, takich jak np. tulipanowiec amerykański, kłęk kanadyjski czy miłorząb japoński. Znamienitym gościem pałacu był cesarz austriacki Franciszek Józef I, który zatrzymał się w Zaleszczykach podczas odwiedzin Galicji w 1852 r. – przekaz mówi, że Leon Antoni Brunicki przygotował dla monarchy apartament będący kopią zajmowanego przez niego w wiedeńskim pałacu Schönbrunn. Cesarz zaś w podzięce miał uznać baronowski (dotychczas bawarski) tytuł gospodarzy i nadać im takiż austriacki. Rzeczywistość mogła być jednakże nieco inna, bo wymagająca licznych zabiegów i sporych wydatków przy potwierdzaniu tytułu przez lwowskich gubernialnych urzędników i wiedeńskich dygnitarzy.
Następnie rezydencja Brunickich stała się na krótko własnością barona Henryka Wattmana przechodząc ostatecznie w ręce baronów Turnauów (związanych rodzinnie z Brunickimi) – ostatnia jej właścicielka, o niezwykłej osobowości baronowa Stella Turnau, zmarła w 1938 r. Kaplicę grobową Brunickich – Turnauów można odnaleźć na cmentarzu w pobliskiej wsi Bedrykowce.
Należy też wspomnieć o istnieniu w Zaleszczykach wielu innych interesujących obiektów. Takim jest zachowany do dziś dom, w którym czasowo mieszkał Jan Kasprowicz – upamiętnia to nadal tablica na ścianie budynku zwanego później z tej racji „dworkiem Kasprowicza”. Także w centrum, obok budynku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, znajdowała się tzw. kapliczka Kasprowicza (dziś nieistniejąca) zaprojektowana i ozdobiona freskiem w tympanonie oraz obrazem wewnątrz przez prof. Władysława Jarockiego (zięcia poety). Godnym uwagi jest budynek Zakładu sadowniczego, były nimi także niknące dawne domy mieszkalne, z podcieniami, kolumnami oraz murowanymi bramami wjazdowymi o charakterystycznym, często tu spotykanym sklepieniu beczkowym „typu saskiego”. Dawną własnością Hallerów była tzw. Hallerówka. W miejskim parku wznosił się obelisk z tablicą upamiętniającą dwusetną rocznicę bitwy wiedeńskiej (zniszczony w czasie I wojny światowej), na ścianie ratusza istniała wmurowana marmurowa tablica poświęcona setnej rocznicy śmierci księcia Józefa Poniatowskiego (usunięta w 1919 r., przywrócona w 1924 r.), wreszcie świadkiem historii miasta był – i jest nadal – stary cmentarz z interesującymi XIX-wiecznymi kamiennymi nagrobkami wykonanymi przez miejscowych majstrów. Pośród licznych polskich grobów odnaleźć można nagrobki oficerów z czasu napoleońskich wojen, powstańców 1863 r. oraz pomnik żołnierzy, którzy ponieśli śmierć w walkach o wolność w latach 1914–1920.
Godnymi uwagi zabytkowymi obiektami sakralnymi znajdującymi się w pobliskich Zaleszczykom wsiach była drewniano-murowana cerkiew z 1767 r. wraz z dzwonnicą w Dobrowlanach (dziś nieistniejąca), a także drewniana cerkiew z 1784 r. w Żeżawie.
Kończąc, nie można też zapomnieć o znajdującym się na południowym, bukowińskim brzegu nad urwiskiem jaru Dniestru monasterze (cerkiew i klasztor) św. Jana Teologa, założonym w XVII w. przez mnichów ze Skitu Maniawskiego.
Zabytki miasta oraz bliskich mu miejscowości zostały nie tylko opisane w licznych publikacjach, ale i utrwalone na zdjęciach, wykonywanych tak przez zawodowych fotografów, jak i przyjezdnych letników czy kuracjuszy. Obrazy zabytkowych obiektów zachowały się też na dawnych kartach pocztowych wydawanych w znacznych nakładach na miejscu i w innych, nawet odległych miastach. Interesującą, artystyczną formą dokumentacji pejzażu miejskiego i podmiejskiego Zaleszczyk są prace np. Władysława Szulca, który w latach 20. XX w. uwieczniał w swoich obrazach malarskich miejscowe zabytkowe budowle, sceny rodzajowe i lokalny krajobraz. Wspomniane prace Szulca były reprodukowane w postaci serii pocztówek wydanych nakładem Polskiego Towarzystwa Księgarni Kolejowych „Ruch”.
Jan Skłodowski
Tekst ukazał się w nr 3-4 (367-368), 19 lutego – 15 marca 2021
Jan Skłodowski
Jan Tadeusz Skłodowski dr n. hum. Uniwersytetu Warszawskiego, fotografik, publicysta, podróżnik, badacz Kresów. Założyciel i prezes Stowarzyszenia "Res Carpathica". Członek Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Związku Polskich Artystów Fotografików. Odbył ponad 60 podróży badawczo-inwentaryzacyjnych na tereny Litwy, Łotwy, Słowacji i Ukrainy. Jest autorem 10 książek i albumów oraz ponad 100 artykułów, a także licznych wystaw fotograficznych w kraju i za granicą poświęconych ziemiom oraz dziedzictwu kulturowemu terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Otrzymał odznakę honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”.
