Z historii Zaleszczyk
Podole podlegało od zarania dziejów, podobnie jak i ta część Europy, epokowym wydarzeniom miary historycznej. Były to wędrówki różnych plemion, w ich następstwie zasiedlenia przez różnorodne etnosy tworzące wyrazistą mozaikę narodowo-kulturową jego mieszkańców. Także wojny, niosące zmiany granic, prowadzone przez powstające z biegiem czasu na tych obszarach różniące się religijnie organizmy państwowe. To wszystko poddawało region swoistej „genetyce historycznej”, której wpływ jest zauważalny do dziś.
![](https://kuriergalicyjski.com/wp-content/uploads/2021/01/Zaleszczyki-2-4-194x300.jpg)
Początki miejscowości Zaleszczyki (Zalisie)
Najstarsze ślady siedzib ludzkich w okolicach Zaleszczyk pochodzą z epoki paleolitu, o czym świadczą odnalezione narzędzia krzemienne, okruchy ceramiczne i przedmioty z kości czy rogu; potwierdzają to stanowiska archeologiczne w Horodnicy i Żeżawie, a także w Holihradach i samych Zaleszczykach. Odnaleziono też świadectwa wytwórczości człowieka z epoki neolitu – naczynia i wyroby z krzemienia w Lesiecznikach (w 1911 r.); w Koszyłowcach i ponownie w Zaleszczykach (w 1926 r.) oraz pobliskich im Szczytowcach, Zazulińcach i wymienionych już Holihradach (w 1927 r.) wykopano wyroby z ceramiki polichromowanej. Nad Dniestrem, jako że nad większymi rzekami od dawna lokowały się ludzkie siedziby, odnaleziono, m.in. w Zaleszczykach, ślady kultury rzymskiej – monety z czasów cesarstwa świadczące o istnieniu tam szlaku handlowego. Tym nadrzecznym traktem podczas wędrówek ludów, u schyłku starożytności i na początku średniowiecza, ciągnęły plemiona Hunów, Scytów (ślady w Horodnicy oraz Dupliskach) i Gotów (w Iwaniach Złotych czy Holihradach). U schyłku I tysiąclecia na ziemiach tych pojawili się Tywercy (plemię Słowian wschodnich), po których pozostały horodyszcza m.in. w Horodnicy i Dzwinogrodzie; po nich nadeszły koczownicze ludy Pieczyngów i Połowców. Wiek X przyniósł tym terenom władztwo Księstwa Kijowskiego, następnie – wskutek jego dzielnicowego rozbicia – Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wreszcie za panowania Kazimierza Wielkiego, tuż po połowie stulecia XIV, Podole – więc i miejsce zajęte później przez Zaleszczyki – weszło w skład Królestwa Polskiego (od 1434 r. jako jego województwo, znajdujące się w następstwie Unii Lubelskiej – 1569 r., w Rzeczypospolitej Obojga Narodów).
Pierwotna nazwa Zaleszczyk to Zalisie – tak nazwano (w stuleciu XVI, choć inni mówią o stuleciu XIV) istniejącą już w tym miejscu wieś. Czasy na Podolu nie były spokojne – powtarzające się przez dziesięciolecia częste najazdy czambułów tatarskich, mimo strzegących tej ziemi zamków zbudowanych na linii Seretu i Zbrucza, wreszcie turecki najazd w 1672 r. i trwająca 4 lata wojna, przyniosły rabunki, zniszczenia i niewolę bisurmańską dla ludności. Podpisany wtedy traktat w Buczaczu oddał Podole we władanie Imperium Osmańskiemu – w następstwie tego faktu starostwo czerwonogrodzkie, na terenie którego leżały Zaleszczyki, stało się paszałykatem czortkowskim (okręgiem administracyjnym tego imperium). Dopiero zwycięstwa króla Jana III zakończyły zmagania wojenne z Turcją, zaś kończący je traktat w Karłowicach (1699 r.) przywrócił Rzeczypospolitej Podole. Przetrącony ostatecznie kark potęgi tureckiej spowodował, że przestała ona zagrażać południowo-wschodnim rubieżom kraju.
Właściciele Zaleszczyk
Zaleszczyki wraz z obszernymi okolicznymi dobrami były na przestrzeni wieków własnością różnych kresowych rodów. W I połowie XVIII stulecia (wtedy nadal jeszcze wieś) przeszły od Lubomirskich w ręce Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, twórcy potęgi rodu. Z chwilą objęcia tych terenów przez Poniatowskich nastąpił rozkwit miejscowości, w której dotychczas znajdowały się jedynie skromne domostwa zagrodników, mała drewniana cerkiew i zameczek – niewielkich rozmiarów kamienno-ceglana fortalicja z czterema strzelniczymi wieżyczkami. Stało się tak dzięki przedsiębiorczości zarządcy tych dóbr – generalnego komisarza i pełnomocnika kasztelana majora Rudolfa Oettykera, właściciela pobliskiej wsi Latacz. Zainicjował on założenie w Zaleszczykach miasta i utworzenie w nim ośrodka tkackiego opartego na surowcu sprowadzanym z pobliskiej Mołdawii. Plan ziścił się z wielkim sukcesem – w 1750 r. wybudowano manufakturę sukna i domy dla rzemieślników przybyłych przeważnie z Saksonii i Prus – byli oni protestantami, zaś dawny zameczek przekształcono w ratusz. Z tego też roku pochodzi najstarsza wzmianka o herbie miasta przedstawionym w jego pieczęci –„SIGILLUM CIVITATIS”.
Stanisław Poniatowski wyjednał również w tym czasie u króla Augusta III Sasa przywilej na cztery jarmarki w roku, co dodatkowo przyczyniło się do rozwoju miejscowości. Po śmierci kasztelana w 1762 r. właścicielem Zaleszczyk został jego syn, przyszły (od 1764 r.) król Polski Stanisław August, który ustanowił je w 1766 r. miastem na prawie magdeburskim i rozplanował je w ten sposób, że rynek z ratuszem pośrodku i kościołem w narożniku znalazł się w jego centralnej części otoczonej siatką ulic. Z tą chwilą Zaleszczyki otrzymały miano „Królewskiego Miasta” – pod monarszą opieką wytwórczość i handel osiągnęły bardzo wysoki poziom, a mieszczanie cieszyli się licznymi przywilejami lokacyjnymi. Ruch handlowy z pobliską, podległą Turcji Mołdawią wzrastał, przywożono stamtąd towary kolonialne i surowce. Natomiast tanio zakupywane tam woły, będące siłą pociągową kupieckich wozów, były z dużym zyskiem sprzedawane po powrocie ormiańskim handlarzom. W Zaleszczykach z fundacji królewskiej wybudowano rzymskokatolicki kościół, unicką cerkiew i protestancki zbór. Nadszedł jednak rychło trudny i tragiczny czas: w 1769 r. wtargnęli do miasta Turcy, pozostając w nim przez dwa lata, nastąpiły tam także przemarsze oddziałów rosyjskich, rok później przyniesiona przez wojska zaraza spowodowała duże straty w ludności, zaraz potem prawie całe miasto padło pastwą pożogi. A w roku 1772, w następstwie I rozbioru Rzeczypospolitej, Podole znalazło się pod panowaniem Austrii, zaś ogólne zniszczenia i restrykcyjna dla miasta polityka handlowa zaborcy spowodowały jego gospodarczą ruinę. Ucierpiało m.in. z powodu zakazu wolnego handlu solą i tytoniem oraz epidemii w następstwie używania do picia wody z Dniestru (rozwożonej beczkowozami). W tych czasach niezadowoleni włościanie licznie emigrowali za granicę. Ale też pojawiały się korzystne zdarzenia – w 1802 r. został zbudowany z inicjatywy władz pokaźnej wielkości statek żaglowy do transportu towarów Dniestrem, wzrastały też ich przewozy galarami. Niebawem miasto stało się znowu lokalnym centrum handlu wyrobami rzemieślniczymi i zbożem, dzięki czemu nosiło miano „Zaleszczyk Wielkich”. Niestety, w latach 1809–1815 Zaleszczyki wraz z okręgiem tarnopolskim przeszły pod panowanie Rosji, a nowe porządki i obecność carskich pułków silnie fortyfikujących miasto dezorganizowały jego życie.
Kolejnymi właścicielami dóbr byli od 1820 r. baronowie Bruniccy (pochodzący z żydowskiej rodziny Brunsteinów Ignacy Brunicki przyjął katolicyzm), wreszcie – do 1939 r. – Turnauowie, ich następcy. Ówczesny obraz Zaleszczyk przedstawia litografia autorstwa Antoniego Langego, którą można znaleźć w wydanym w 1823 r. we Lwowie „Zbiorze naypięknieyszych i nayinteresownieyszych okolic w Galicji”.
Po zniszczeniach i pożarach następuje rozwój miasta
Po ponownym zajęciu tych terenów przez Austrię nastąpiły z czasem reformy administracyjne, w następstwie których Zaleszczyki stały się (w 1854 r.) miastem powiatowym. Zdarzało się, że były niszczone przez powtarzające się pożary – w 1861 r. spłonęła cerkiew, zaś trzy lata później – drewniana synagoga. Co pewien czas trapiły też miasto powodzie.
Wobec zachodzących w II połowie XIX w. procesów cywilizacyjnych uległy zmianie dotychczasowe stosunki gospodarcze. Przemysł wyparł rzemiosło, handel drewnem znacznie osłabł, a wybudowana linia kolejowa ze Lwowa do Czerniowiec nieodwołalnie zdegradowała tradycyjne szlaki handlowe regionu. Antidotum na te zachodzące w niektórych obszarach życia niekorzystne zmiany okazał się potencjał tkwiący w rozwoju miejscowego ogrodnictwa i sadownictwa – początkowo w prowadzonej jeszcze w czasach Rzeczypospolitej uprawie moreli.
I wojna światowa (zajęcie Podola przez Rosjan w 1915 r. i ich walki z wojskami państw centralnych w kolejnych latach) przyniosła Zaleszczykom liczne zniszczenia. Wskutek silnych ostrzałów wiele budynków legło w gruzach, dwa potężne kratownicowe żelazne mosty na Dniestrze – drogowy i kolejowy – zostały wysadzone, a nowe parowce na rzece zniszczone. Dopiero po ustaniu wojennych zmagań polsko-ukraińskich (lipiec 1919 r.), wycofaniu się z pobliskiego Pokucia wojsk rumuńskich (sierpień 1919 r.), zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej zawartym w październiku 1920 r. w Rydze zawieszeniem broni (i podpisaniu tam traktatu pokojowego w marcu roku następnego) pomiędzy Polską a bolszewicką Rosją zapanował na Podolu, niosący nadzieję na nowe życie, pokój. Granice państwowe zostały ustalone na Zbruczu i Dniestrze, zaś suwerenność Polski na tym terytorium uznała Rada Ambasadorów nieco później, bo 15 marca 1923 r. Z tą datą Zaleszczyki (liczące wtedy razem ze wsią Zaleszczyki Stare ok. 5100 mieszkańców) stały się siedzibą powiatu wchodzącego w skład województwa tarnopolskiego II Rzeczypospolitej, obejmującego zachodnią część Podola. Położona na przeciwległym dniestrowym brzegu Bukowina weszła w skład Rumunii wcześniej – 10 września 1919 r. Na granicy z nią powstały polskie posterunki Straży Celnej (późniejszej Straży Granicznej) i Korpusu Ochrony Pogranicza. Oddano do ruchu oba odbudowane mosty na Dniestrze – w 1930 r. kolejowy, przywracający łączność z Kołomyją oraz w 1938 drogowy, wiodący do przejścia granicznego Zaleszczyki – Kryszczatyk (rum. Crisceatec).Rozpoczął się wtedy dla Zaleszczyk okres (jakże krótki) dynamicznego rozwoju i niebywałej jak dotąd prosperity – jako modnego uzdrowiska i kurortu oraz regionalnego centrum sadownictwa, uprawy winorośli oraz szybko wzrastającej produkcji wina gronowego.
Taki czas i taka sytuacja graniczna trwały do września 1939 r., kiedy to Polskę najechały wpierw hitlerowskie Niemcy, a niebawem i Związek Radziecki. Po ustaniu burz i kataklizmów II wojny światowej zachodzące w tej części Europy zmiany granic spowodowały, że Podole, a wraz z nim i Zaleszczyki, znalazły się w zupełnie nowej konstelacji geopolitycznej, wyznaczającej dla tych terenów nieznane im dotąd współrzędne w układzie wartości społecznych, ekonomicznych i kulturowych.
Jan Skłodowski
Tekst ukazał się w nr 24 (364), 29 grudnia 2020 – 14 stycznia 2021