Z historii Zaleszczyk
Podole podlegało od zarania dziejów, podobnie jak i ta część Europy, epokowym wydarzeniom miary historycznej. Były to wędrówki różnych plemion, w ich następstwie zasiedlenia przez różnorodne etnosy tworzące wyrazistą mozaikę narodowo-kulturową jego mieszkańców. Także wojny, niosące zmiany granic, prowadzone przez powstające z biegiem czasu na tych obszarach różniące się religijnie organizmy państwowe. To wszystko poddawało region swoistej „genetyce historycznej”, której wpływ jest zauważalny do dziś.
Początki miejscowości Zaleszczyki (Zalisie)
Najstarsze ślady siedzib ludzkich w okolicach Zaleszczyk pochodzą z epoki paleolitu, o czym świadczą odnalezione narzędzia krzemienne, okruchy ceramiczne i przedmioty z kości czy rogu; potwierdzają to stanowiska archeologiczne w Horodnicy i Żeżawie, a także w Holihradach i samych Zaleszczykach. Odnaleziono też świadectwa wytwórczości człowieka z epoki neolitu – naczynia i wyroby z krzemienia w Lesiecznikach (w 1911 r.); w Koszyłowcach i ponownie w Zaleszczykach (w 1926 r.) oraz pobliskich im Szczytowcach, Zazulińcach i wymienionych już Holihradach (w 1927 r.) wykopano wyroby z ceramiki polichromowanej. Nad Dniestrem, jako że nad większymi rzekami od dawna lokowały się ludzkie siedziby, odnaleziono, m.in. w Zaleszczykach, ślady kultury rzymskiej – monety z czasów cesarstwa świadczące o istnieniu tam szlaku handlowego. Tym nadrzecznym traktem podczas wędrówek ludów, u schyłku starożytności i na początku średniowiecza, ciągnęły plemiona Hunów, Scytów (ślady w Horodnicy oraz Dupliskach) i Gotów (w Iwaniach Złotych czy Holihradach). U schyłku I tysiąclecia na ziemiach tych pojawili się Tywercy (plemię Słowian wschodnich), po których pozostały horodyszcza m.in. w Horodnicy i Dzwinogrodzie; po nich nadeszły koczownicze ludy Pieczyngów i Połowców. Wiek X przyniósł tym terenom władztwo Księstwa Kijowskiego, następnie – wskutek jego dzielnicowego rozbicia – Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wreszcie za panowania Kazimierza Wielkiego, tuż po połowie stulecia XIV, Podole – więc i miejsce zajęte później przez Zaleszczyki – weszło w skład Królestwa Polskiego (od 1434 r. jako jego województwo, znajdujące się w następstwie Unii Lubelskiej – 1569 r., w Rzeczypospolitej Obojga Narodów).
Pierwotna nazwa Zaleszczyk to Zalisie – tak nazwano (w stuleciu XVI, choć inni mówią o stuleciu XIV) istniejącą już w tym miejscu wieś. Czasy na Podolu nie były spokojne – powtarzające się przez dziesięciolecia częste najazdy czambułów tatarskich, mimo strzegących tej ziemi zamków zbudowanych na linii Seretu i Zbrucza, wreszcie turecki najazd w 1672 r. i trwająca 4 lata wojna, przyniosły rabunki, zniszczenia i niewolę bisurmańską dla ludności. Podpisany wtedy traktat w Buczaczu oddał Podole we władanie Imperium Osmańskiemu – w następstwie tego faktu starostwo czerwonogrodzkie, na terenie którego leżały Zaleszczyki, stało się paszałykatem czortkowskim (okręgiem administracyjnym tego imperium). Dopiero zwycięstwa króla Jana III zakończyły zmagania wojenne z Turcją, zaś kończący je traktat w Karłowicach (1699 r.) przywrócił Rzeczypospolitej Podole. Przetrącony ostatecznie kark potęgi tureckiej spowodował, że przestała ona zagrażać południowo-wschodnim rubieżom kraju.
Właściciele Zaleszczyk
Zaleszczyki wraz z obszernymi okolicznymi dobrami były na przestrzeni wieków własnością różnych kresowych rodów. W I połowie XVIII stulecia (wtedy nadal jeszcze wieś) przeszły od Lubomirskich w ręce Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, twórcy potęgi rodu. Z chwilą objęcia tych terenów przez Poniatowskich nastąpił rozkwit miejscowości, w której dotychczas znajdowały się jedynie skromne domostwa zagrodników, mała drewniana cerkiew i zameczek – niewielkich rozmiarów kamienno-ceglana fortalicja z czterema strzelniczymi wieżyczkami. Stało się tak dzięki przedsiębiorczości zarządcy tych dóbr – generalnego komisarza i pełnomocnika kasztelana majora Rudolfa Oettykera, właściciela pobliskiej wsi Latacz. Zainicjował on założenie w Zaleszczykach miasta i utworzenie w nim ośrodka tkackiego opartego na surowcu sprowadzanym z pobliskiej Mołdawii. Plan ziścił się z wielkim sukcesem – w 1750 r. wybudowano manufakturę sukna i domy dla rzemieślników przybyłych przeważnie z Saksonii i Prus – byli oni protestantami, zaś dawny zameczek przekształcono w ratusz. Z tego też roku pochodzi najstarsza wzmianka o herbie miasta przedstawionym w jego pieczęci –„SIGILLUM CIVITATIS”.
Stanisław Poniatowski wyjednał również w tym czasie u króla Augusta III Sasa przywilej na cztery jarmarki w roku, co dodatkowo przyczyniło się do rozwoju miejscowości. Po śmierci kasztelana w 1762 r. właścicielem Zaleszczyk został jego syn, przyszły (od 1764 r.) król Polski Stanisław August, który ustanowił je w 1766 r. miastem na prawie magdeburskim i rozplanował je w ten sposób, że rynek z ratuszem pośrodku i kościołem w narożniku znalazł się w jego centralnej części otoczonej siatką ulic. Z tą chwilą Zaleszczyki otrzymały miano „Królewskiego Miasta” – pod monarszą opieką wytwórczość i handel osiągnęły bardzo wysoki poziom, a mieszczanie cieszyli się licznymi przywilejami lokacyjnymi. Ruch handlowy z pobliską, podległą Turcji Mołdawią wzrastał, przywożono stamtąd towary kolonialne i surowce. Natomiast tanio zakupywane tam woły, będące siłą pociągową kupieckich wozów, były z dużym zyskiem sprzedawane po powrocie ormiańskim handlarzom. W Zaleszczykach z fundacji królewskiej wybudowano rzymskokatolicki kościół, unicką cerkiew i protestancki zbór. Nadszedł jednak rychło trudny i tragiczny czas: w 1769 r. wtargnęli do miasta Turcy, pozostając w nim przez dwa lata, nastąpiły tam także przemarsze oddziałów rosyjskich, rok później przyniesiona przez wojska zaraza spowodowała duże straty w ludności, zaraz potem prawie całe miasto padło pastwą pożogi. A w roku 1772, w następstwie I rozbioru Rzeczypospolitej, Podole znalazło się pod panowaniem Austrii, zaś ogólne zniszczenia i restrykcyjna dla miasta polityka handlowa zaborcy spowodowały jego gospodarczą ruinę. Ucierpiało m.in. z powodu zakazu wolnego handlu solą i tytoniem oraz epidemii w następstwie używania do picia wody z Dniestru (rozwożonej beczkowozami). W tych czasach niezadowoleni włościanie licznie emigrowali za granicę. Ale też pojawiały się korzystne zdarzenia – w 1802 r. został zbudowany z inicjatywy władz pokaźnej wielkości statek żaglowy do transportu towarów Dniestrem, wzrastały też ich przewozy galarami. Niebawem miasto stało się znowu lokalnym centrum handlu wyrobami rzemieślniczymi i zbożem, dzięki czemu nosiło miano „Zaleszczyk Wielkich”. Niestety, w latach 1809–1815 Zaleszczyki wraz z okręgiem tarnopolskim przeszły pod panowanie Rosji, a nowe porządki i obecność carskich pułków silnie fortyfikujących miasto dezorganizowały jego życie.
Kolejnymi właścicielami dóbr byli od 1820 r. baronowie Bruniccy (pochodzący z żydowskiej rodziny Brunsteinów Ignacy Brunicki przyjął katolicyzm), wreszcie – do 1939 r. – Turnauowie, ich następcy. Ówczesny obraz Zaleszczyk przedstawia litografia autorstwa Antoniego Langego, którą można znaleźć w wydanym w 1823 r. we Lwowie „Zbiorze naypięknieyszych i nayinteresownieyszych okolic w Galicji”.
Po zniszczeniach i pożarach następuje rozwój miasta
Po ponownym zajęciu tych terenów przez Austrię nastąpiły z czasem reformy administracyjne, w następstwie których Zaleszczyki stały się (w 1854 r.) miastem powiatowym. Zdarzało się, że były niszczone przez powtarzające się pożary – w 1861 r. spłonęła cerkiew, zaś trzy lata później – drewniana synagoga. Co pewien czas trapiły też miasto powodzie.
Wobec zachodzących w II połowie XIX w. procesów cywilizacyjnych uległy zmianie dotychczasowe stosunki gospodarcze. Przemysł wyparł rzemiosło, handel drewnem znacznie osłabł, a wybudowana linia kolejowa ze Lwowa do Czerniowiec nieodwołalnie zdegradowała tradycyjne szlaki handlowe regionu. Antidotum na te zachodzące w niektórych obszarach życia niekorzystne zmiany okazał się potencjał tkwiący w rozwoju miejscowego ogrodnictwa i sadownictwa – początkowo w prowadzonej jeszcze w czasach Rzeczypospolitej uprawie moreli.
I wojna światowa (zajęcie Podola przez Rosjan w 1915 r. i ich walki z wojskami państw centralnych w kolejnych latach) przyniosła Zaleszczykom liczne zniszczenia. Wskutek silnych ostrzałów wiele budynków legło w gruzach, dwa potężne kratownicowe żelazne mosty na Dniestrze – drogowy i kolejowy – zostały wysadzone, a nowe parowce na rzece zniszczone. Dopiero po ustaniu wojennych zmagań polsko-ukraińskich (lipiec 1919 r.), wycofaniu się z pobliskiego Pokucia wojsk rumuńskich (sierpień 1919 r.), zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej zawartym w październiku 1920 r. w Rydze zawieszeniem broni (i podpisaniu tam traktatu pokojowego w marcu roku następnego) pomiędzy Polską a bolszewicką Rosją zapanował na Podolu, niosący nadzieję na nowe życie, pokój. Granice państwowe zostały ustalone na Zbruczu i Dniestrze, zaś suwerenność Polski na tym terytorium uznała Rada Ambasadorów nieco później, bo 15 marca 1923 r. Z tą datą Zaleszczyki (liczące wtedy razem ze wsią Zaleszczyki Stare ok. 5100 mieszkańców) stały się siedzibą powiatu wchodzącego w skład województwa tarnopolskiego II Rzeczypospolitej, obejmującego zachodnią część Podola. Położona na przeciwległym dniestrowym brzegu Bukowina weszła w skład Rumunii wcześniej – 10 września 1919 r. Na granicy z nią powstały polskie posterunki Straży Celnej (późniejszej Straży Granicznej) i Korpusu Ochrony Pogranicza. Oddano do ruchu oba odbudowane mosty na Dniestrze – w 1930 r. kolejowy, przywracający łączność z Kołomyją oraz w 1938 drogowy, wiodący do przejścia granicznego Zaleszczyki – Kryszczatyk (rum. Crisceatec).Rozpoczął się wtedy dla Zaleszczyk okres (jakże krótki) dynamicznego rozwoju i niebywałej jak dotąd prosperity – jako modnego uzdrowiska i kurortu oraz regionalnego centrum sadownictwa, uprawy winorośli oraz szybko wzrastającej produkcji wina gronowego.
Taki czas i taka sytuacja graniczna trwały do września 1939 r., kiedy to Polskę najechały wpierw hitlerowskie Niemcy, a niebawem i Związek Radziecki. Po ustaniu burz i kataklizmów II wojny światowej zachodzące w tej części Europy zmiany granic spowodowały, że Podole, a wraz z nim i Zaleszczyki, znalazły się w zupełnie nowej konstelacji geopolitycznej, wyznaczającej dla tych terenów nieznane im dotąd współrzędne w układzie wartości społecznych, ekonomicznych i kulturowych.
Jan Skłodowski
Tekst ukazał się w nr 24 (364), 29 grudnia 2020 – 14 stycznia 2021
Jan Skłodowski
Jan Tadeusz Skłodowski dr n. hum. Uniwersytetu Warszawskiego, fotografik, publicysta, podróżnik, badacz Kresów. Założyciel i prezes Stowarzyszenia "Res Carpathica". Członek Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Związku Polskich Artystów Fotografików. Odbył ponad 60 podróży badawczo-inwentaryzacyjnych na tereny Litwy, Łotwy, Słowacji i Ukrainy. Jest autorem 10 książek i albumów oraz ponad 100 artykułów, a także licznych wystaw fotograficznych w kraju i za granicą poświęconych ziemiom oraz dziedzictwu kulturowemu terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Otrzymał odznakę honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”.
