W przededniu podpisania Wspólnej Deklaracji Kościołów rzymskokatolickiego w Polsce i greckokatolickiego na Ukrainie w sprawie 70. rocznicy rzezi wołyńskiej, o trudnej drodze do przebaczenia i pojednania Magdalena Dobrzyniak rozmawia z ks. Witoldem Józefem Kowalowym, polskim kapłanem, który od ponad 20 lat pracuje na Wołyniu.
Pracuje Ksiądz od wielu lat na Wołyniu, w diecezji łuckiej. Czy obecnie, gdy mija 70 lat od zbrodni wołyńskiej, wydarzenia z tamtego czasu nadal kładą się cieniem na relacjach polsko-ukraińskich?
Wciąż dzielą i wzbudzają wiele emocji. Na Wołyniu pamiętamy o tych tragicznych wydarzeniach. Odprawiamy nabożeństwa, modlimy się, służymy pomocą jeśli ktoś z Polski przyjedzie i prosi, żeby odprawić nabożeństwo albo poświęcić postawiony krzyż, czy odnowiony grób. To jest normalna i naturalna dla nas, księży, sprawa. Od kilku lat funkcjonuje też zarządzenie naszego byłego ordynariusza ks. biskupa Marcjana Trofimiaka, zatwierdzone w Rzymie, że w drugą niedzielę lipca odprawiane jest nabożeństwo żałobne w każdej parafii, w każdym kościele, w intencji ofiar rzezi wołyńskiej. Honorujemy więc tę symboliczną datę – 11 lipca, kiedy nastąpiła kulminacja rzezi na ludności polskiej na Wołyniu. Poza tym obchodzone są rocznice mordów w poszczególnych miejscowościach. Do niektórych miejsc są organizowane pielgrzymki z Polski, w których uczestniczą rodziny pomordowanych i coraz rzadziej ci, którym udało się cudem ujść z życiem. Bierzemy udział w tych uroczystościach, odprawiając nabożeństwa w Ostrówkach, Porycku, w okolicach między Kostopolem a Sarnami, Hucie Stepańskiej i Janowej Dolinie. Takim przykładem mogą być uroczystości organizowane przez pana Janusza Horszkiewicza w okolicach Huty Stepańskiej, do uczestnictwa w których był zaproszony ks. bp Marcjan, ks. Władysław Łukasiewicz z Sarn i wielu innych księży z okolic. Nie sposób wymienić wszystkich miejsc zbrodni na Polakach… W Ostrogu, gdzie jestem proboszczem, Polacy mieli szczęście. Zamordowano wprawdzie 38 osób na ul. Tatarskiej, ale spowodowało to powstanie samoobrony polskiej. UPA nie odważyła się zaatakować Ostroga w czasie, kiedy Niemcy i Węgrzy wyszli z miasta, a Sowieci jeszcze nie wkroczyli. To był grudzień 1943 r. i styczeń 1944 r., najgorszy czas dla Polaków na tym terenie. Ale jak wspomina o. Remigiusz Kranc, wcześniej wiele polskich wiosek dosłownie zniknęło z mapy między Ostrogiem, Zdołbunowem, a Krzemieńcem. To był obszar, na którym bardzo aktywnie działała UPA.
Co stanowi największą trudność w porozumieniu między Polakami a Ukraińcami?
Nie powinno być wątpliwości, że Rzeź Wołyńska była ludobójstwem. Spory terminologiczne, o których wieści dochodzą do nas, przyjmujemy z zażenowaniem i bólem. Dla mnie, jako kapłana mieszkającego od ponad 20 lat na Wołyniu, ważna jest pamięć o każdej wymordowanej miejscowości, o każdym miejscu, w którym mordowano bezlitośnie niewinnych Polaków. Każdą inicjatywę ustawienia w takim miejscu krzyża, pomnika, tablicy witamy ze wzruszeniem. Cieszymy się, że jeszcze są ludzie, którzy pamiętają, choć tutaj kamień na kamieniu nie został. Tak więc przyjeżdżają, pokonują biurokratyczne bariery i stawiają krzyże pamięci. Nadal jednak jest wiele miejsc do dziś nieupamiętnionych, zapomnianych. Przykładem jest polska wieś Hurby, wymordowana 2 czerwca 1943 r., o której wielokrotnie pisaliśmy w „Wołaniu z Wołynia”. Rok później NKWD wyłapało banderowców i nacjonalistów i wykonało na nich wyrok. Obecnie w Hurbach upamiętnia się upowców budując im „memoriał sławy”, a o ofiarach polskich się zapomina! Ale są też dobre wiadomości. Niedawno ks. Andrzej Ścisłowicz poświęcił na cmentarzu katolickim w Zdołunowie miejsce, w którym stanie krzyż ku czci ofiar zbrodni nacjonalistów w Tajkurach.
Dokument, który zostanie podpisany 28 czerwca, nie jest pierwszą próbą Kościoła w Polsce i na Ukrainie na trudnej drodze do przebaczenia krzywd i pojednania?
Jestem w pełni uznania dla naszego metropolity abpa Mieczysława Mokrzyckiego za pełne konsekwencji stanowisko wobec tych wydarzeń. Bez wyraźnego powiedzenia i nazwania, czym była ta zbrodnia, będzie ona nadal balastem i przeszkodą dla prawdziwego pojednania. Każdego roku wielokrotnie i w wielu miejscach modlimy się za ofiary Rzezi Wołyńskiej. Nabożeństwa rocznicowe, a zwłaszcza „niedokończone msze św. wołyńskie” – w których brał udział nasz były ordynariusz bp Marcjan Trofimiak – były też hołdem dla ofiar, które zginęły m.in. podczas niedzielnych mszy świętych. Zawsze w czasie takich modlitw prosimy Miłosiernego Boga o przebaczenie i pojednanie. Jestem przekonany, że dobra wola jest po obu stronach, ale między nami jest tak wielka różnica zdań, tak głęboka rana, że bardzo trudno dojść do wspólnego stanowiska. Zawsze obawiam się jednak robienia czegoś na siłę. Pojednania na siłę czy na skróty nie da się zrobić. Dam przykład. Ostatnio władze w Łucku zmobilizowały miejscowe Kościoły, by wydały wspólne oświadczenie. Niby jeszcze jedna dobra inicjatywa. Ale szkopuł w tym, że Apel Kościołów Obwodu Wołyńskiego w sprawie rzezi wołyńskiej miał zupełnie inny wydźwięk niż to, o czym zamierzali powiedzieć nasi pasterze. Dlatego też bardzo zaniepokoiła mnie wiadomość o podpisaniu Apelu przez bpa Stanisława Szyrokoradiuka. Wprawdzie biskup wycofał się z tego podpisu, ale w jego imieniu dokument przecież sygnował jego delegat. Skoro złożył ów delegat podpis, to jednak posiadał pełnomocnictwa biskupie. Chwała Bogu, bp Stanisław Szyrokoradiuk wyjaśnił, że Apelu nie podpisał. Jednolite dotąd stanowisko Kościoła rzymskokatolickiego zostało jednak zachwiane. Wykorzystali to natychmiast dziennikarze – głównie „Gazety Wyborczej” – nagłaśniając sprawę, co też chyba nie służy porozumieniu. Niepokoi mnie, że nawet do listu Episkopatu Rzymskokatolickiego Ukrainy, który zostanie przeczytany w niedzielę 30 czerwca br., został przemycony eufemizm „tragedia wołyńska”. Przecież to była rzeź, klasyczna czystka etniczna! W efekcie UPA osiągnęła swój cel – na Wołyniu pozostało niewielu Polaków…
Wielu Polaków domaga się przyjęcia w sprawie rzezi wołyńskiej stanowiska międzynarodowej wspólnoty. Dlaczego to jest tak ważne?
Podobnie mówią Ormianie o swoim genocydzie, a Ukraińcy o Wielkim Głodzie na Ukrainie. Nie wolno nam zapominać i pozwolić na zapomnienie światu. Może warto brać tutaj przykład z Żydów, którzy dbają o upamiętnienie Holocaustu. Na Wołyniu zginęło zresztą o wiele więcej Żydów niż Polaków. W samym Ostrogu – ponad 6 tysięcy osób. Na Wołyniu miał miejsce Holocaust i spotkały się dwa okrutne systemy totalitarne. Nie jest tajemnicą, że Holocaust zachęcił nacjonalistów ukraińskich do wykonania czystki na Polakach. Były wtedy przez nich śpiewane piosenki, np. ze słowami: „Z poczatku budemo żyto żaty, a potem pole oraty…”. W tej i podobnych piosenkach ludowych „żyto” oznacza Żydów, a „pole” Polaków. Tych piosenek jest kilka – taki ślad bolesnej historii w etnografii. Może kiedyś powstanie studium nad folklorem ukraińskim skażonym nacjonalizmem? Byłem w wielu miejscach, gdzie dokonano rzezi na Polakach, spotykałem też żyjących jeszcze świadków. Często rzezi dokonywały oddziały nacjonalistyczne pochodzące nie tylko z innych terenów. Bardzo często pomagali im w tym sąsiedzi. Ale sąsiedzi też ratowali. Wszystko zależało od tego, kim był ów sąsiad.
W dyskusji wokół zbrodni wołyńskiej zwraca się uwagę na szerszy kontekst historyczny. Ale nie można w ten sposób relatywizować odpowiedzialności ukraińskich nacjonalistów za zbrodnie na Polakach na Wołyniu. Zabijanie cywilnej ludności, kobiet, dzieci i starców jest niewątpliwą zbrodnią. Po co było zabijać stuletnią staruszkę w Tajkurach? Tak, zbrodnia jest irracjonalna. Polacy zamieszkali na Wołyniu nie stanowili przeszkody na drodze do odzyskania niepodległości przez Ukrainę. Zresztą w 1943 r. było już wiadome, że nie będzie niepodległej Ukrainy i na te ziemie wrócą Sowieci. Rocznica minie, a my tutaj pozostajemy i musimy dalej żyć. Nie możemy ciągle znajdować się na cmentarzu. Dlatego tak ważne jest dla nas nazwanie po imieniu tego, co się stało i niejako odbicia się od tego, tworząc nową rzeczywistość, ale opartą o prawdę.
Jak na co dzień wygląda praca nad pojednaniem polsko-ukraińskim na tamtych terenach? W jaki sposób inicjatywy, których celem jest przebaczenie i pojednanie, są odbierane przez ludność?
Co roku w Lublinie i Łucku odbywają się wspólne konferencje, sympozja i seminaria, organizowane przez Centrum UCRAINICUM KUL i Wschodnioeuropejski Uniwersytet im. Łesi Ukrainki w Łucku. Nie dotyczą tematyki przebaczenia i pojednania, ale zawsze na tę tematykę jest miejsce. Myślę, że takie spotkania naukowców, teologów i dziennikarzy są dobrym zaczynem, kształtują klimat dla podejmowania nowych inicjatyw i wyzwań. Ostatnio w kilku miastach na Wołyniu –Łucku, Ostrogu i Równem – miała miejsce prezentacja projektu i książki „Pojednanie przez trudną pamięć”. Jest to owoc wspólnej pracy studentów z Lublina i Łucka. Warto byłoby ten projekt poszerzyć z obwodu wołyńskiego także na obwód rówieński. Studenci, uczestnicy wspomnianego projektu, ratują pamięć odnajdując ostatnich żyjących świadków. Starają się znajdować sprawiedliwych ludzi, którzy ratowali innych przed niechybną zagładą. Wielu świadków dopiero teraz zdecydowało się opowiedzieć o tym, co przeżyło.
Czy Ksiądz, jako pochodzący z Polski kapłan rzymskokatolicki, doświadcza uprzedzeń?
Generalnie, zostałem tutaj dobrze przyjęty, o czym świadczy fakt, że nazywają mnie „polskim batiuszką”. Oczywiście, sytuacje negatywne też się zdarzają. Nacjonaliści od czasu do czasu piszą na mnie donosy do Prezydenta Ukrainy. Miejscowe władze dostają „anonimy” na temat naszej działalności. Były nawet wezwania do władz na rozmowy oraz różne ukryte działania SBU. Mieliśmy przeszkody w odbudowie dzwonnicy i plebanii. Słyszałem też nieraz frazy typu: „Jedź sobie do swojej Polski i tam rządź”. Prawosławni patriarchatu kijowskiego chcieli nam zabrać teren przy kościele. By nie słyszeć „zachęt” do wyjazdu do Polski, przyjąłem obywatelstwo ukraińskie.
Jak się w takich sytuacjach zachować, żeby ich nie zaogniać?
Nieraz sama obecność, samo istnienie, jest znakiem sprzeciwu. Zresztą, nie jest to nic nowego, chrześcijanie w pierwszych wiekach też byli znakiem sprzeciwu. Oczywiście, nie wolno zaogniać. Jest to bardzo trudne. Nieraz poruszamy się, jak po polu minowym.
Jakie warunki muszą zostać spełnione, by proces pojednania mógł być owocny? Jakie przeszkody stoją na tej drodze?
Jednym z takich warunków jest prawda. Bez powiedzenia prawdy o naszej bolesnej przeszłości trudno mówić o prawdziwym pojednaniu. Nie ma też pojednania na skróty. Nie można tego, co jest najistotniejsze, przemilczać w imię tzw. poprawności politycznej. Proces pojednania trwa od wielu lat. Zaangażowani są w nim zarówno pasterze, jak i świeccy. Toczy się w różnych miejscach i na różnych poziomach. Nie boję się stwierdzić, że takim miejscem jest każda nasza parafia.
W kościele w Ostrogu od sześciu lat mam gości – grekokatolików. Oddałem do ich dyspozycji jedną nawę kościoła. W ogóle można powiedzieć, że przyczyniłem się do powstania w Ostrogu parafii greckokatolickiej. Jeszcze sześć lat temu nie było tam nabożeństw w tym obrządku. Część wiernych chodziła do mnie, do kościoła rzymskokatolickiego, inni do cerkwi prawosławnej patriarchatu kijowskiego. Reszta pozostawała poza Kościołem. Wciąż u wielu Ukraińców istnieje bariera, że do „polskiego kościoła” chodzić nie będą, tym bardziej do „moskiewskiej cerkwi”… Wtedy poprosiłem księdza Bohdana Kowala, proboszcza greckokatolickiego z Szumska, by dojeżdżał do Ostroga i odprawiał nabożeństwa dla grekokatolików. Kapłan ochoczo odpowiedział na moją prośbę, z czasem nawet przeniósł się do Ostroga i już od sześciu lat prowadzi tu duszpasterstwo greckokatolickie. W każdą niedzielę o godz. 12:00 w naszym kościele odprawia mszę świętą dla grekokatolików. Niebawem rozpocznie budowę cerkwi greckokatolickiej – razem z egzarchą łuckim biskupem Jozafatem Howerą poświęciliśmy plac i krzyż na miejscu jej budowy. Tak więc kościół w Ostrogu oddycha dwoma płucami. Myślę, że przeszkodą na drodze pojednania jest słabe informowanie. Gdy stanie się coś złego, trąbią wszystkie media. A to, co jest dobre, powstaje i dzieje się nieraz w zupełnej ciszy medialnej.
Gdzie przebiega linia podziału? Trudniejsze do przezwyciężenia są kwestie narodowe czy wyznaniowe?
Linia podziału przebiega w sercu, a w Galicji kiedyś mawiano, że przebiega pośrodku łoża małżeńskiego. W XIX w. w Galicji umiano się dogadać – tzw. Concordia regulowała wiele spornych spraw. Chyba o tym nieco zapomnieliśmy. Nieraz słyszę czy czytam różne komentarze o „konfliktach między naszymi Kościołami”. Nie można tak mówić. Obecna sytuacja nie jest, dzięki Bogu, konfliktem. Owszem, są pewne napięcia i różnice zdań. Dla wyjaśnienia tych różnic trzeba się spotykać i rozmawiać, a przede wszystkim pokornie modlić się. Trzeba ze skarbca polsko-ukraińskiego pogranicza wydobywać piękne przykłady porozumienia i współpracy. Mamy je po „obu stronach”. Wspomnę chociażby bł. ks. Emiliana Kowcza czy Sługę Bożego ks. Władysława Bukowińskiego.
Ks. Władysław Bukowiński to kapłan, który sporo wycierpiał w tamtym czasie. Czy może stać się patronem pojednania na tamtych ziemiach i wzorem przebaczenia krzywd?
Tak. Ks. Bukowiński, poprzez spuściznę swego życia, jest takim patronem i na Wołyniu, i w Kazachstanie. Był duszpasterzem dla wszystkich. Nie zamykał się w granicach jednego narodu. W czasie II wojny światowej w Łucku błogosławił ludzi wysyłanych w głąb ZSRR, zajmował się pomocą zarówno dla sowieckich jeńców więzionych przez Niemców, jak i dla ofiar rzezi wołyńskiej. Gdy Sowieci kolejny raz uwięzili go razem z biskupem Adolfem Piotrem Szelążkiem, zapowiedział, że Kościół w Łucku się odrodzi, ale będzie to coś Nowego.
Miłość do nieprzyjaciół w życiu Sługi Bożego nie była tylko teorią. Cała jego postawa życiowa była na wskroś tym przeniknięta. Nigdy nie dał się „zatruć nienawiścią”. I to jest chyba jedno z najważniejszych przesłań jego życia.
Jakie nadzieje, jako duszpasterz na Ukrainie, wiąże Ksiądz z podpisaniem wspólnej deklaracji w sprawie rzezi wołyńskiej?
W obliczu nauczania Jana Pawła II nt. Ewangelii Życia, która znajduje się w samym sercu orędzia Jezusa Chrystusa, nauczania o oczyszczaniu pamięci i pojednaniu, trzeba nareszcie dogadać się i osiągnąć porozumienie. Bardzo chcielibyśmy, by i w naszym przypadku, Polski i Ukrainy, nastąpiło też spektakularne porozumienie, jak między Polską a Niemcami, czy Francją i Niemcami. W drodze ku pojednaniu Kościół rzymskokatolicki ma już wiele zasług. Pojednanie powoli, ale jednak postępuje. Trzeba pamiętać o latach, kiedy Kościół greckokatolicki był w podziemiu. W latach osiemdziesiątych XX w. biskupi polscy i greckokatoliccy spotkali się w Rzymie, były przemówienia kardynała Józefa Glempa i kardynała Myrosława Iwana Lubaczewskiego. Później były greckokatolickie obchody 1000-lecia chrztu Rusi, m.in. na Jasnej Górze w Częstochowie, gdyż nie mogły się odbyć we Lwowie. Ostatnio misję pojednawczą miał do spełnienia bp Wenedykt Aleksijczuk, greckokatolicki biskup pomocniczy ze Lwowa, który uczestniczył w posiedzeniach polskiego episkopatu, podczas których przedstawiał stanowisko Kościoła greckokatolickiego, był też oddelegowany do rozmów z abp. Mokrzyckim. Brak wspólnego listu pasterskiego w sprawie rzezi na Wołyniu był pewnym zgorszeniem, ufam przeto, że wspólna deklaracja naprawi tę sytuację. Choć trudno teraz przewidzieć co będzie w przyszłości. W niedawnej przeszłości mieliśmy podobną deklarację polsko-rosyjską, na której mocno zaciążyła polityka. Nie chcemy, by na tworzącym się z takim trudem pojednaniu polsko-ukraińskim też zaciążyła polityka czy poprawność polityczna.
Wielu kapłanów i wiernych złożyło w 1943 r. dowód heroicznego męstwa, oddając życie w obronie bliźnich, wiary i świątyń. Ufam, że wreszcie zostanie otwarta droga, aby uznać ich za Męczenników i zaliczyć do grona błogosławionych. Mamy nadzieję, że wspólna deklaracja naszych pasterzy umocni wspólne działania i pojednanie, które odbywa się „na dole, na nizinach”. Powinniśmy się konsolidować, by umieć przeciwstawić się szerokiej działalności różnych sekt, zagarniających swymi złudnymi ideami młodych ludzi.
Ks. Witold Józef Kowalów, kapłan pochodzący z Archidiecezji Krakowskiej. Od 1992 roku proboszcz parafii p.w. Wniebowzięcia NMP w Ostrogu, publicysta i wydawca, twórca dwumiesięcznika „Wołanie z Wołynia”. Członek rzeczywisty Żytomierskiego Towarzystwa Naukowo-Krajoznawczego Badaczy Wołynia, wykładowca Narodowego Uniwersytetu „Akademia Ostrogska” (2002-2010). Członek Komisji Historycznej dla procesu beatyfikacyjnego Sługi Bożego ks. Władysława Bukowińskiego. Odznaczony Medalem Pro Memoria Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w Warszawie. Laureat IX Polonijnej Nagrody im. Ireny i Franciszka Skowyrów za całokształt twórczości na temat Kościoła katolickiego i Polaków na Wołyniu. Nagrodzony Złotym Medalem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2012 otrzymał nagrodę „Małego Feniksa” za całokształt pracy i wydanie 77 pozycji wydawniczych. Członek Rady Naukowej Instytutu Badań Kościelnych w Łucku.
Magdalena Dobrzyniak
franciszkanska3.pl
