W latach 30. wśród kalejdoskopu wydarzeń na terenie Parku Stryjskiego było niemało takich, które echem odbiły się w całym Lwowie, a nawet w Polsce. W listopadzie 1936 roku na terenie parku kręcono sceny do filmu „Będzie lepiej” w reżyserii Michała Waszyńskiego z Kazimierzem Wajdą (Szczepko) i Henrykiem Vogelfangerem (Tońko) w rolach głównych.
Inne sceny kręcono przed kościołem św. Elżbiety, przed restauracją Atlas w Rynku i na przedmieściu Łyczakowskim. Na ten film z niecierpliwością czekała cała Polska, a sukces jego był ogromny. Piosenki z filmu na zawsze pozostały w historii Lwowa. Sukces filmu „Będzie lepiej” natchnął reżysera Waszyńskiego na produkcję kolejnego filmu z tymiż aktorami. Był to film „Serce batiara”, do którego sceny od lipca 1939 roku również kręcono we Lwowie. Michał Waszyński był niezwykle płodnym reżyserem, w latach 20–30. nakręcił 37 filmów fabularnych. Robił je szybko, w ciągu 3–5 tygodni. Nic dziwnego, że Lwów oczekiwał na nowy film ze Szczepkiem i Tońkiem. Już we wrześniu „Dziennik Polski” donosił, że widzowie zobaczą we wrześniu również inne nowe polskie filmy fabularne m. in. „św. Andrzej Bobola” w reżyserii Gantkowskiego z Januszem Stępowskim w roli głównej, również z Solskim, Węgrzynem i Buszyńskim. Dalej – „Szatan z 7 klasy” według Kornela Makuszyńskiego, „Hania” według Henryka Sienkiewicza, „Żołnierz królowej Madagaskaru”, „Kwiaciarka”, „Sprawa Joanny Down”, „Przygody Pana Piorunkiewicza”, muzyczną komedię „Przybyli do wsi żołnierze” według scenariusza kapitana Ciepielowskiego. Niestety, historia potoczyła się inaczej i lwowscy widzowie nigdy tych filmów nie zobaczyli. Wszystkie kopie filmu „Serce Batiara” spłonęły podczas niemieckich bombardowań Warszawy – nie zachował się żaden egzemplarz.
Całkiem inna historia miała miejsce w Stryjskim Parku podczas wyborów w maju 1934 roku do lwowskiej Rady Miejskiej. Władze sanacyjne świadomie zastosowały masowe fałszowanie list wyborczych, wielu wyborców, zwłaszcza Ukraińców i Żydów nie dopuszczono do głosowania. Unieważniono wszystkie listy żydowskiego bloku Zjednoczonej Partii Syjonistyczno-Socjalistycznej i dwie listy ukraińskie. „Pod koniec głosowania z licznych lokali wyborczych siłą usunięto mężów zaufania opozycji i Ukraińców”. Nic dziwnego, że prorządowy BBWR otrzymał większość mandatów. Rezultaty wyborów wywołały masowe rozruchy i bójki na ulicach miasta. Największy rozgłos miała jednak masowa bójka Polaków i Żydów w Stryjskim Parku. „Gazeta Warszawska” pisała, że w rezultacie tego zajścia około 30 Żydów zrzucono do jeziorka. Wydarzenie stało się powodem interpelacji lwowskich posłów żydowskich w Sejmie. Jeziorko parkowe znów było brudne i zaniedbane. Biedni Żydzi wyłazili z niego nie tylko przemoknięci, ale i ubrudzeni cuchnącym namułem. „Dziennik Polski” w 1936 roku ubolewał nad stanem parków lwowskich: „kto z nas przechodzi przez parki lwowskie, obok kwietników i klombów pozostających pod nadzorem miasta, ten stwierdzić musi, że stan ich jest bezprzykładnie godny pożałowania. To już nie parki, nie kwietniki, ale jakieś opuszczone gąszcze i zapuszczone ugory… Wysoki Zamek drzemie w niechlujstwie, sadzawka w parku Kilińskiego cuchnie niezdrowymi wyziewami…” Sprawa uporządkowania parków okazała się z powodów finansowych obciążeniem dla budżetu miasta i zaciągnęła się na kilka lat, aż do wybuchu II wojny światowej. W październiku 1936 roku zarząd miasta zatwierdził szczegółowy projekt, który opracował inspektor plantacji miejskich Rafał Smiciński. Między innymi, według projektu miało nastąpić przegrupowanie tła pomnika Kilińskiego. „Ścieżki dookoła pomnika miały być zniszczone i założone nowe obszerne trawniki. Pomnik w taki sposób byłby oddalony od bezpośredniego ruchu publiczności” .Niestety ten projekt nigdy nie doczekał się wykonania.
W 1937 roku Prezydium rady miejskiej powołał nową Komisję Plantacyjną. W tymże roku, mimo „uszczuplenia budżetu”, poczyniono w parkach Lwowa znaczne inwestycje. W parku Kilińskiego przebudowano 680 m.kw. dróg, ułożono 426 m. ścieków, wysadzono148 drzew liściastych i 173 drzew iglastych, posadzono żywopłot z ligustru o długości 235 metrów.
1 kwietnia 1938 roku Lwów okazał się we władzy gwałtownej wichury, która spowodowała w mieście znaczne szkody, kilka osób zostało rannych. W Parku Stryjskim wiatr wyrwał ponad 20 drzew.
W tymże roku komisja plantacyjna obliczyła obszar zielonych terenów miasta. Park Kilińskiego razem z placem Targów Wschodnich zajmował obszar 48 hektarów 3880 m2, park Wysoki Zamek 31 hektar 8460m2, lasek kadecki – 9 hektarów 7920 m2, park Kościuszki 10 hektarów 6020m2 itd. Łącznie we Lwowie obliczono 240 hektarów zieleni. Przy ulicach rosło 14688 drzew.
W maju 1939 roku w trakcie prac przygotowawczych do budowy fundamentów pomnika Marii Konopnickiej poprawiono brzegi jeziorka, wodę spuszczono i oczyszczono od namułu, który wywieziono jako nawóz do ogrodów i plantacji miejskich. Dno wysypano gliną, piaskiem i szutrem. Stawek miał być zasilony jedynym źródełkiem z Żelaznej Wody i mieć wygląd raczej basenu z regularną linią brzegów. Ciekawe, że wyłapane ryby nie sprzedano na wyżywienie, ale policzono i przeniesiono do nowego stawu na Persenkówce. Wśród ryb na listę wpisano liny, karpie i karasie i nawet raki, i to w znacznej ilości.
Najbardziej zajmował umysły radnych lwowskich projekt likwidacji cmentarza stryjskiego i przyłączenia jego części do Parku Stryjskiego, również regulacji i zabudowy terenu między ulicami Stryjską, Pełczyńską i Kadecką. Magistrat jeszcze w 1933 roku opracował szczegółowy plan zabudowy tych gruntów i ich parcelacji. W l. 1933–1936 założono nowe ulice od Stryjskiej w stronę Pełczyńskiej, które dostały nazwę Odrowążów ( obecnie Letnia), Łyżwiarska i Arnolda Röhringa (obecnie Dzyndry). Ulice zostały wytyczone wzdłuż ogrodzenia Cmentarza Stryjskiego i miały być granicznymi między zabudową willową i nowym parkiem, który miał powstać na miejscu cmentarza, podlegającego całkowitej likwidacji. Według planów nowy park miał być połączony tunelem pod szosą Stryjską z parkiem Stryjskim, zaś teren na wzgórzu obok szkoły kadeckiej – nową ulicą spadającą stromo w dół – z ulicą Pełczyńską (obecnie w tym miejscu znajduje się główna aleja Parku Kultury i Wypoczynku). Według planów komisji plantacyjnej teren dawnego cmentarza miał być urządzony „nadzwyczaj starannie, a w szczególności wyposażony w piękne aleje, przestronne trawniki i bogate klomby”. W kwietniu 1937 roku prasa lwowska pisała, że „Wydział Techniczny Zarządu miejskiego przystąpił w tych dniach do robót ziemnych około budowy części drogi na dawnym cmentarzu Stryjskim. Będzie to zaczątek nowej drogi, łączącej ul. Kadecką z ul. Pełczyńską”. Nowy impuls w realizacji już ułożonych planów i powstaniu nowych koncepcji nadał projekt budowy monumentalnego konnego pomnika marszałka Józefa Piłsudzkiego przy ul. Pełczyńskiej, na stokach wzgórza Cytadeli. W październiku 1935 roku ogłoszono konkurs na projekt pomnika, również na koncepcję uporządkowania stoków Cytadeli i wzgórz po południowej stronie ulicy Pełczyńskiej aż do Szkoły Kadeckiej. W umowach konkursu było m.in. zapisano: „Należy rozwiązać komunikację pieszą z ul. Pełczyńskiej na Cytadelę i od pomnika Piłsudzkiego przez Wzgórza Kadeckie ku parkowi Kilińskiego”. Na konkurs nadeszło 18 projektów pomnika marszałka. Dopiero w czerwcu 1939 roku Obywatelski Komitet Budowy pomnika Marszałka Józefa Piłsudzkiego skierował do realizacji projekt autorstwa lwowian Zygmunta Majerskiego i Juliana Duchnowicza. Ale już w 1937 roku, nie czekając na uzgodnienie projektu pomnika, Zarząd Miejski przystąpił do opracowania szczegółowego planu uporządkowania i zabudowy terenów położonych między Cytadelą i Szkołą Kadetów, „przy utrzymaniu charakteru architektury ogrodowej oraz planowej zabudowy gmachami publicznymi o charakterze monumentalnym”. Pomnik Marszałka J. Piłsudzkiego miał stanowić kulminacyjny punkt osiowej kompozycji, rozciągającej się od ulicy Kadeckiej do ulicy Ossolińskich. Na gruntach Cytadeli przewidywano budowę „reprezentacyjnego stadionu sportowego” i innych budowli, ściśle związanych z kompozycją pomnika. „Gazeta lwowska” pisała w czerwcu 1939 roku, że „Zarząd Miejski przystąpił nawet do wstępnych prac ziemnych, mających na celu utworzenie architektonicznie ujętego parkowego przejścia, łączącego ulicę Pełczyńską ze Wzgórzem Kadeckim i parkiem Kilińskiego. Roboty te realizowane są od roku 1937 znacznym kosztem i ofiarnością ze strony Zarządu Miejskiego. Suma wydatków na ten cel wynosi do tej pory 142.00 złotych”. Cmentarz Stryjski miał całkiem zniknąć, zaś teren wzdłuż ulic Stryjskiej i Kadeckiej miał być przyłączony do parku Stryjskiego. Teren od ulicy Pełczyńskiej do Szkoły Kadeckiej miał być zabudowany w monumentalne gmachy administracyjne, z utrzymaniem jednak parkowego charakteru terenu. Planowano m.in. zbudować nowy gmach sądu, a co najważniejsze, zespół budowli DOK VI (Dowództwo Okręgu Korpusu). Miało to zapewnić znaczne inwestycje Ministerstwa Spraw Wojskowych w rozbudowę całej infrastruktury terenu. Niestety, wybuch wojny pokrzyżował realizację tak ambitnych planów.
Dopiero po wojnie w latach 1951–1952 nowe władze miejskie przystąpiły do uporządkowania terenu od ul. Pełczyńskiej (w owym czasie już Dzierżyńskiego) do Szkoły Kadeckiej (Wojskowej Uczelni Politycznej Armii Radzieckiej). Na obszarze 26 ha powstał nowy Park Kultury i Wypoczynku im. B. Chmielnickiego. Od ulicy Dzierżyńskiego zbudowano kolumnową konstrukcję wejścia głównego w postaci arkadowej bramy (projekt architekta Szwecko-Winieckiego). Szeroka aleja centralna prowadziła w górę do dawnego Wzgórza Kadeckiego i Cmentarza Stryjskiego. Cmentarz ostatecznie zlikwidowano, usunięto wszystkie grobowce, pomniki, groby, uporządkowano roślinność, wysadzono nowe drzewa i krzaki. Na wylocie do ulicy Stryjskiej zbudowano drugie wejście do parku, również w postaci arkadowej bramy według projektu tegoż Szwecko-Winieckiego. Centralną aleję ożywiło kilka tarasów. Na dole powstał wielki oryginalny portret Tarasa Szewczenki zrobiony z żywych kwiatów i roślin. Na jednym z tarasów ustawiono gipsowe, standardowe pomniki W. Lenina i J. Stalina (w 1956 roku pomnik ten zlikwidowano, zaś kilka lat później ustawiono pomnik Karola Marksa). W niepodległej Ukrainie obydwa pomniki zlikwidowano. Niedaleko wejścia do parku zbudowano monumentalny budynek kinoteatru. Wyżej zbudowano estradę letnią – Zielony Teatr). Po drugiej stronie alei centralnej zbudowano w 1968 roku stadion na 8 tysięcy kibiców. W 1970 roku bramę wejściową od ul. Stryjskiej zburzono i zbudowano pomnik Sławy Bojowej Armii Radzieckiej. Obok, w 1974 roku, zbudowano budynek Muzeum Wojsk Przykarpackiego Okręgu Wojskowego. W latach 90. XX wieku Muzeum zlikwidowano, rozpoczęto przebudowę budynku na hotel, która trwa po dzień dzisiejszy. Pomnik Armii Radzieckiej został częściowo rozebrany, reszta czeka na ostateczną likwidację. Zaniedbany Zielony Teatr w 2001 roku został odnowiony i znów odbywają się w nim występy artystyczne. Dawny budynek kinoteatru był jednym z najbardziej ciekawych przykładów architektury Lwowa lat 50. XX wieku, ale go zburzono i zbudowano budynek restauracji.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 13-14 (401-402), 29 lipca – 15 sierpnia 2022
