Po oblężeniu w 1656 roku Szwedzi donosili, że miasto Jarosław jest tak obszerne i mieszczanie tak zamożni, że „w nim całe wojsko szwedzkie utrzymać sie mogło”.
Niegdyś miasto słynęło jako miejsce wielkich jarmarków i ośrodek handlu „z Włochami i Persją”. Chwałę ważnego ośrodka handlowego Jarosław stracił 26 sierpnia 1684 roku – „miasto w czasie jarmarku zgorzało przez co kupcy tu bawiący stracili do 10 milionów złotych, straciły jarmarki i miasto swoją wziętość”.
Dziś Jarosław podobnie jak inne miasteczka małopolskie pozostaje w cieniu większych ośrodków turystycznych. A przecież kryje sporo ciekawostek i pamiątek – o Jarosławiu na łamach Kuriera Galicyjskiego pisze Ursula Pieczek.
Jarosław to czterdziestotysięczne miasto, położone na Podkarpaciu, na pograniczu Podgórza Rzeszowskiego i Doliny Dolnego Sanu, usytuowany jest w sąsiedztwie Rzeszowa i Przemyśla.
W okresie średniowiecza, miasto leżało na skrzyżowaniu bardzo ważnych szlaków handlowych łączących Wschód z Zachodem, biegnących do Kaffy oraz na szlaku wodnym, jakim była rzeka San. Od XI wieku losy Jarosławia były bardzo burzliwe, kształtowały się przede wszystkim pod wpływem rywalizacji polsko-ruskiej o Grody Czerwieńskie, na obszarze, których znajdowało się miasto. Przyjmuje się, że nazwa miasta pochodzi od imienia księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, który w czasie pochodu na Zachód (1030 –1031) zdobył miasto i na wzgórzu Świętego Ojca Mikołaja założył gród. Jest to jednak hipoteza niepotwierdzona źródłami. Imię Jarosław na terenach słowiańskich cieszyło się bardzo dużą popularnością. O hipotezach dotyczących nazwy miasta pisał Franciszek Siarczyński w opracowaniu „Wiadomość historyczna i statystyczna o mieście Jarosławiu, położonem w Królestwie Galicji, w Cyrkule Przemyślskim, niegdyś w Województwie Ruskiem, ziemi Przemyskiey, domu JJ. OO. Xiążąt Czartoryskich dziedzicznem” (Lwów 1826).
Pierwszą wzmiankę o Jarosławiu datuje się na rok 1152, kiedy książę Izjasław wyruszył na bitwę przeciw księciu halickiemu, właśnie z Jarosławia. Istotnym jest fakt, że w 1246 roku rozegrała się tu bitwa między wojskami Daniela Halickiego, Konrada Mazowieckiego i Litewskiego Mendoga, a oddziałami Rościsława Kijowskiego i Bolesława Wstydliwego, w której wojska Rościsława poniosły klęskę. Wydarzenie to poświadcza fakt, że Jarosław był już silnym grodem. W 1361 roku król Kazimierz Wielki nadał miastu pierwsze przywileje handlowe, zatem można wnioskować, że miasto odgrywało bardzo ważną rolę w wymianie towarowej. Do połowy wieku XIV gród znajdował się w granicach księstwa halicko-włodzimierskiego, w 1375 roku natomiast Władysław Opolczyk nadał mu prawa miejskie. Jarosław lokowany był na prawie magdeburskim, z bardzo regularnym planem – znajdującym się w centrum rynkiem z ratuszem. Miasta broniły umocnienie drewniane, później zaś ceglane. Władysław Opolczyk wybudował w mieście zamek, który prawdopodobnie stał w miejscu dzisiejszej cerkwi greckokatolickiej. Od 1387 roku, czyli w okresie panowania królowej Jadwigi, Jarosław znajdował się w granicach województwa ruskiego, którego starostą generalnym był Jan z Tarnowa. Województwo ruskie sięgało wówczas na wschodzie Tarnopola i Buczacza, na zachodzie zaś Rzeszowa i Rymanowa, zajmowało ziemie: lwowską, żydaczowską, halicką, przemyską, sanocką i chełmską. Sam Jan z Tarnowa (Tarnowski) herbu Leliwa dla historii Jarosławia jest znacząca postacią. Właściciel Tarnowa, Wielowsi i Jarosławia, traktowany na dworze królewskim bardzo dobrze, robił karierę obejmując szereg ważnych stanowisk. Przyczynił się do małżeństwa Jadwigi i Władysława Jagiełły. Od 1393 roku był właścicielem ziemi tarnowskiej i jarosławskiej. Synowie jego – Jan i Spytko – w 1410 roku walczyli pod Grunwaldem.
Okres świetności miasta przypada na wiek XVI, kiedy miastem władała Zofia z Odrowążów Tarnowska. Pomimo, że Jarosław nie był miastem wojewódzkim, stolicą ziemi, a nawet powiatu stał się jednym z najbogatszych miast Polski za sprawą organizowanych tu czterotygodniowych jarmarków. Gromadzili się tu licznie kupcy ze wszystkich stron Europy. Do rozwoju handlu na tym terenie przyczynił się z pewnością port rzeczny znajdujący się nad Sanem, przy którym zgromadzonych było wiele spichlerzy. Już przywilej Władysława Warneńczyka z 1443 wspomina, że miasto w dużej mierze słynie z handlu. Przywilej jak pisze Mieczysław Orłowicz mówił o tym, że: „żaden kupiec nie może wieść towarów gościńcem innym niż tzw. Ruskim, i musi się z niemi zatrzymać w Jarosławiu pod grozą konfiskaty”. Od 1569 roku w mieście rządził również Jan Kostka, który był drugim mężem Zofii Tarnowskiej. W Jarosławiu utworzyli oni pierwsze na terenach Rusi Czerwonej kolegium jezuickie. XVI wiek to również czas całkowitego przeobrażenia Jarosławia z drewnianego w murowany. Od 1580 roku, przez okres około pięćdziesięciu lat, miastem rządziła Anna Ostrogska, córka Zofii Tarnowskiej, żona księcia Aleksandra Ostrogskiego.
Na okres jej panowania przypada czas największego rozkwitu architektury na tym obszarze. W końcu wieku XVI-go i pierwszej połowie XVII-go, powstały liczne budowle sakralne i inne zabytki, które do dziś są ozdobą miasta na przykład wybudowana w 1593 roku kamienica Orsettich nazywana również Starym Zamkiem, kolegiata Bożego Ciała (1592), kościół św. Mikołaja i Stanisława biskupa (1611). Okres panowania na tych ziemiach Anny Ostrogskiej to również czas wielu nieszczęść, które spotkały Jarosław. Pierwszym z nich był pożar w 1600 roku. Spaliły się wtedy wszystkie ozdoby kościelne, część zachowanej, drewnianej architektury w granicach rynku. Jednak miasto szybko dźwignęło się z upadku. Powstała nowa zabudowa, murowane kamienice otaczające rynek. Okres 1590 – 1609 to z kolei czas panowania Stanisław „Diabła” Stadnickiego, rezydującego w Łańcucie starosty zygwulskiego, który grabił sąsiednie ziemie, w tym Jarosław. Od 1622 roku, przez okres trzech lat panowała w mieście dżuma, na którą umarło około dwa tysiące osób. Największa klęska miasta to pożar, który wybuchł w 1625 roku. Spustoszył on zupełnie miasto, pochłonął majątek wyliczany na około dziesięć ówczesnych milionów złotych. Pomimo licznych darowizn Anny Ostrogskiej i króla Zygmunta III miasto nie zdołało podnieść się z upadku. Rok 1635, czyli data śmierci Anny Ostrogskiej, kończy okres świetności miasta. Okresem osłabienia miast polskich były czasy panowania Jana Kazimierza. W tym czasie Jarosław również bardzo ucierpiał. Był to okres najazdu Szwedów, licznych grabieży oraz panującej dżumy. W 1690 roku Jarosław przeszedł pod panowanie królowej Marii Kazimiery d’Arquien. Były to stosunkowo spokojne czasy dla miasta, zostało ono otoczone opieką królów, między innymi Jana III Sobieskiego, który był drugim mężem Marii Kazimiery. Poprawiono w tym okresie mury, odrestaurowano kamienice, powstał w tym okresie kościół ojców franciszkanów. Jednak w późniejszym okresie, w wieku XVIII Jarosław stał się terenem walk Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego. Te wydarzenia pogrążyły ziemię jarosławską w ruinie. Późniejsze osłabienie sytuacji politycznej oraz zniknięcie Polski z map przyczyniły się do upadku znaczenia nie tylko Jarosławia. Zachowała się jedna rycina, obrazująca wygląd Jarosławia w 1772 roku, w czasie pierwszego rozbioru Polski. Pochodzi ona z kolegiaty świętego Michała.
Dopiero II połowa wieku XIX i okresy rządów Adolfa Dietziusa znacznie ożywiły rozwój miasta. Powstało wówczas wiele gmachów publicznych, ulic, kamienic, a nawet całych dzielnic. W 1860 roku zbudowano linię kolejową łączącą Kraków i Lwów, uzyskano samorządność. To z całą pewnością znacznie przyczyniło się do rozkwitu miasta. Przy końcu wieku XIX w Jarosławiu widać rozwój życia gospodarczego, pojawiło się wiele instytucji, towarzystw gospodarczych. Koniec wieku XIX to również rozwój budownictwa, szkolnictwa, architektury miejskiej. Na przełomie XIX i XX wieku powstał jeden z najcenniejszych budynków secesyjnych w Jarosławiu, budynek „Sokoła” według projektu architektonicznego Teodora Talowskiego. Teodor Talowski uznawany jest za jednego z najwybitniejszych architektów polskich przełomu XIX i XX wieku. Jest autorem projektów wielu kościołów, willi i kamienic w tym kościoła św. Elżbiety we Lwowie.
Burzliwym był również początek wieku dwudziestego. I i II wojna światowa, liczne zawirowania polityczne w Polsce z całą pewnością wpłynęły na kształt współczesnego Jarosławia. Po I wojnie światowej Jarosław znalazł się w granicach Rzeczpospolitej Polskiej. II wojna światowa przyczyniła się do zniszczenia miasta, spłonęło wiele najważniejszych zabytków Jarosławia: gmach starostwa, kościoły, w tym opactwo benedyktynek, most na Sanie. Jarosław po II wojnie światowej podnosił się z ruiny jednak przed rokiem 1962 miało miejsce kilka katastrof budowlanych w obrębie starówki. Dziś trwają prace remontowe podziemi jarosławskich, zabudowa starego miasta jest odrestaurowana.
Na terenie Jarosławia znajduje się około 450 obiektów zabytkowych, od małych domków, dworków poprzez wielkie, okazałe kompleksy architektoniczne o bardzo dużej wartości stylowej. Fakt ten przemawia za tym, że Jarosław jest jednym z najbardziej okazałych miast w południowo-wschodniej Polsce.
Urszula Pieczek
Tekst ukazał się nr 8 (180) 30 kwietnia – 16 maja 2013
