Na Cmentarzu Łyczakowskim przez cały sezon konserwatorski od wczesnej wiosny do listopada trwały intensywne prace, prowadzone przez kilka ekip polsko-ukraińskich. W 2023 roku odnowiono rekordową liczbę nagrobków, pomników, grobowców. Swoje plany z sukcesem realizowały Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”, Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, Towarzystwo Tradycji Akademickiej, Fundacja Dziedzictwo Kresowe, Firma ZKR (Zabytki, konserwacja, remonty), Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu SAS. Wszystkie prace sfinansowano ze środków polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN), pod nadzorem merytorycznym Instytutu „Polonika”, w porozumieniu i pod fachowym nadzorem Zarządu Ochrony Środowiska Historycznego lwowskiej Rady Miejskiej.
Na wszystkich obiektach pracują wspólnie polsko-ukraińskie grupy konserwatorów. W ostatniej dekadzie listopada wspólna polsko-ukraińska komisja konserwatorska oceniła jakość wykonanych prac i ustaliła dalsze plany współpracy w 2024 roku. Prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego Jan Żółtowski w wywiadzie dla „Nowego Kuriera Galicyjskiego” tak ocenił prace Fundacji we Lwowie i perspektywy w roku następnym:
– W tym roku Fundacja Dziedzictwa Kulturowego we współpracy z Towarzystwem Tradycji Akademickiej realizowały prace konserwatorskie na Cmentarzu Łyczakowskim przy pięciu obiektach, których stan był awaryjny. Są to grobowiec rodziny Iwanowiczów znajdujący się przy głównym rondzie cmentarza, tuż naprzeciw bramy głównej (znany potocznie jako nagrobek z dwoma wiernymi psami), nagrobek Piotra Suszkiewicza, nagrobek Leosia (nagrobek rodziny Ostermannów), nagrobek Eustachego Miączyńskiego i grobowiec Antoniego Czuczawy. Przy tych nagrobkach pracowały dwa zespoły konserwatorów pod kierownictwem Anny Sztymielskiej-Karczewskiej i Radosława Tusznio, a także Władysław Weker – dyplomowany konserwator dzieł sztuki, specjalizujący się w konserwacji metalu. Ponadto na Cmentarzu Łyczakowskim trwa prowadzony przez naszą Fundację kolejny etap prac inwentaryzacyjnych przy aż 350 obiektach. Zadanie nadzorowane jest przez ekspertów w dziedzinie konserwacji Janusza Smazę, profesora warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych oraz Jurija Ostrowskiego, profesora lwowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Kierownikiem zespołu, który prowadzi prace inwentaryzacyjne jest Anna Lewkowska, pisarka, dziennikarka, reportażystka i dokumentalistka zabytkowych cmentarzy na dawnych Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej oraz członkini grupy Eksperckiej przy Ośrodku Dokumentacji. Projekt ten jest finansowany ze środków MKiDN pochodzących z Funduszu Promocji Kultury i realizowany w ramach programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą 2023”, zarządzanego przez Instytut „Polonika”. Prace przy nagrobkach były wykonywane od czerwca tego roku i praktycznie do końca listopada. Planujemy kilka bardzo ciekawych dla nas prac w 2024 roku, mianowicie, chcemy uzyskać fundusze na konserwację nagrobku polskiego kompozytora Jana Galla, który został zbudowany ze składek społecznych już po śmierci kompozytora. Nagrobek zdobi odlany w brązu medalion kompozytora autorstwa znanego rzeźbiarza profesora Jana Nalborczyka i wyryte noty jego popularnej pieśni „Zejdź do gondoli”. Na 2024 rok mamy dużą listę propozycji, trzeba wybrać obiekty, które wymagają najpilniejszych prac konserwatorskich. Podobnie chcemy zrobić jak najwięcej na mieście. W tym roku nasza Fundacja odnowiła figury Marsa i Minerwy na fasadzie kamienicy przy ulicy Teatralnej 10. Poprawiliśmy też barierkę przy balkonie (o tych pracach „NKG” pisał w nr 19, 17–30.10.2023). W 2024 roku zamierzamy popracować nad portalem tej kamienicy. Niezwykle cenną, lecz też zaniedbaną, w bardzo złym stanie, jest barokowa XVIII-wieczna rzeźba św. Onufrego pustelnika (lub możliwie św. Hieronima) umieszczona na fasadzie budynku przy ulicy Krakowskiej 7. Tę rzeźbę wpisaliśmy na naszą listę w pierwszej kolejności. Fasada tego budynku również wymaga konserwacji. Przewidujemy też kolejny etap prac przy zabudowaniach klasztoru benedyktynek łacińskich. Między innymi, figury świętych z fasady szkoły klasztornej już znajdują się w pracowni, zabezpieczone, ale prace jeszcze nie rozpoczęto. W pobliskiej od Lwowa miejscowości Żółkwi chcemy odnowić płaskorzeźbę i napis na dawnym budynku mieszkalnym dla pracowników elektrowni. Całą fasadę również trzeba wyremontować i odnowić.
fot. Jurij Smirnow / Nowy Kurier Galicyjski
Aleksy Łoziński, koordynator projektów Narodowego Instytutu „Polonika” we Lwowie zwrócił uwagę, wśród innych prac konserwatorskich, na dwuroczny program Instytutu odnośnie odnowienia rodzinnych grobowców Sichulskich i Mosingów. Obydwie rodziny są bardzo zasłużone dla Lwowa i całej Polski. W pierwszym z tych grobowców został pochowany Kazimierz Sichulski (1879–1942), znany polski artysta malarz, przez wiele lat ściśle związany z naszym miastem i zmarły w czasie okupacji niemieckiej. W drugim pochowano ks. prof. Henryka Mosinga (1910–1999), legendarnego wybitnego polskiego uczonego, który świadomie po II wojnie światowej został we Lwowie i w czasach sowieckich nie tylko kierował Instytutem Epidemiologii, ale przez wiele lat jako ksiądz katolicki prowadził w ukryciu pracę duszpasterską nie tylko we Lwowie wśród miejscowych Polaków, ale też w innych miejscowościach, nawet w Kazachstanie i na Syberii. W swoim mieszkaniu przy ulicy Kochanowskiego urządził tajne seminarium duchowne, co było ewenementem w skali całego ZSSR.
Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu SAS już trzeci sezon prowadzi prace konserwatorskie na terenie Cmentarza Łyczakowskiego. Na posiedzenie komisji konserwatorskiej przyjechali do Lwowa przewodniczący Rady Związku Mateusz Dzieduszycki i sekretarz Rady Związku Melania Dzieduszycka. Melania Dzieduszycka w wywiadzie dla „Nowego Kuriera Galicyjskiego” powiedziała między innymi:
– Na terenie Cmentarza Łyczakowskiego mamy 15 udokumentowanych nagrobków Dzieduszyckich. Postanowiliśmy wszystkie odnowić i doprowadzić do dobrego stanu. W latach 2020–2021 zostały odnowione cztery nagrobki, w roku 2022 kolejne dwa, a w 2023 pracujemy nad odnowieniem jeszcze dwóch. Przez dwa lata trwały prace przy nagrobku Klaudii hr. Dzieduszyckiej z Newlinów Mazarakich (1815–1880). Jest to nagrobek wykonany przez znaną we Lwowie firmę kamieniarską Leopolda Schimsera. Prace prowadziła polsko-ukraińska ekipa konserwatorów pod kierownictwem Anny Kudzi, dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki, absolwentki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W 2023 roku rozpoczęliśmy nowy projekt, mianowicie konserwację monumentalnego nagrobka Jozefa hr. Kalinowskiego, pułkownika wojsk francuskich, generała wojsk polskich, kawalera orderu francuskiej Legii Honorowej, polskiego krzyża Virtuti Militari i rodziny hrabiów Brzezia-Russowskich.
Pomnik z piaskowca w kształcie monumentalnej neogotyckiej edykuły znajduje się obok grobu Artura Grottgera. Neogotycki szczyt z krzyżem wsparty na dwóch kolumnach, został ozdobiony pinaklami. Fasada główna zamknięta jest neogotyckim łukiem. W jej polu – marmurowa tablica inskrypcyjna, zdobiona szlacheckimi herbami Kalinowa i Pilawa oraz odpowiednią inskrypcją. Prace prowadzi również ekipa konserwatorska Anny Kudzi. Przy tym pomniku jest jeszcze dużo pracy, którą konserwatorzy planują wykonać już w 2024 roku. Prace konserwatorskie Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu SAS są dofinansowane ze środków MKiDN, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu SAS prowadzi we Lwowie jeszcze kilka projektów konserwatorskich, między innymi od 2022 roku konserwację grupy rzeźbiarskiej „Chrzest Chrystusa” w narożniku zabytkowej kamienicy Szolc-Wolfowiczów w Rynku 24, wpisanej na listę UNESCO. Związek już drugi rok finansuje również renowację zabytkowych książek z biblioteki Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego, które dziś znajdują się w zbiorach lwowskiego Państwowego Muzeum Przyrodniczego NAN Ukrainy (dawne Muzeum im. Dzieduszyckich). Prace konserwatorskie prowadzi lwowska konserwatorka Uliana Romaniw.
Zespół konserwatorów pod kierownictwem Anny Kudzi zrealizował w 2023 roku jeszcze kilka ciekawych projektów. Jeden z nich – to cztery nagrobki usytuowane obok siebie obok kaplicy hrabiów Dunin-Borkowskich. Anna Kudzia tak określiła ten projekt:
– Chcieliśmy zrobić konserwację kilku nagrobków obok siebie, w jednym miejscu, by mieć bardziej monumentalny i widoczny efekt naszych prac. Wybraliśmy kwaterę obok kaplicy Dunin-Borkowskich, która też była odnowiona staraniem Instytutu „Polonika”. Bardzo ładne zamknięcie naszych prac przy kaplicy, którą konserwowaliśmy dwa lata.
Prace konserwatorskie sfinansował Polski Instytut Ochrony Zabytków i Fundacja Dziedzictwo Kresowe. Otóż, odnowiono pomniki na grobach rodziny Alfreda Kamienobrodzkiego (1844–1922), znanego lwowskiego malarza-akwarelisty (autora m.in. licznych widoków lwowskich zabytków), architekta i budowniczego, trzykrotnego króla kurkowego. Na jego grobie ustawiono stylowy pomnik z czerwonego piaskowca z medalionem Matki Boskiej, który architekt osobiście zaprojektował. Obok odnowiono nagrobki Simone Pierrota, rodziny Kossakiewiczów i Wacława Degla. Poetycka inskrypcja na grobie ostatniego porusza każdego, kto ogląda ten nagrobek. Mianowicie, na obelisku z piaskowca czytamy: „Wacław Degl. Elektor i obywatel miasta Lwowa, mąż szanowny. Umarł w 75-tym roku życia swego dnia 12-go lutego 1838 roku. Tu spoczywa pod tym zimnym głazem, wzór cnoty i litości nad każdym nędzarzem, ojciec dobry, mąż czuły, obywatel prawy, dla niewdzięcznych nawet przyjaciel łaskawy. On miastu Lwowu poświęcał aż do grobowej deski, czynne i wierne usługi obywatelskie”.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 23-24 (435-436), 19 grudnia – 15 stycznia 2023
