Wielkie chrześcijańskie święto Zmartwychwstanie Pańskie Ukraińcom i Polakom kojarzy się z pisankami – koniecznym atrybutem tego święta. Ale chrześcijańskich znaczeń w pisankach – jakkolwiek to dziwnie brzmi – jest niewiele. Malować jajka zaczęto długo przed Chrystusem. O historii i symbolice pisanki rozmawiam z dyrektorem jedynego na świecie Muzeum Pisanki, znajdującego się w Kołomyi, Oksaną Jasińską i etnografem Mykołą Pawlukiem.
Jak powstała tradycja malowania jajek?
Mykoła Pawluk: Jajko jest uniwersalnym symbolem rodzącego się życia. Kiedy zaczęto malować jajka, nikt dokładnie nie wie – jest to tradycja prehistoryczna. Jako symbol źródła życia i atrybut bogów – stworzycieli świata, jajka czczone były w starożytnym Egipcie i Polinezji, wśród plemion afrykańskich i Chińczyków czy Hindusów, a także przez Etrusków, Bizantyjczyków, Greków i Rzymian. W Egipcie podczas wykopalisk odnaleziono pradawne malowane jaja strusie i gęsie. Malowane jajka używali podczas obrzędów religijnych Persowie, a Celtowie malowane na czerwono darowali sobie nawzajem… na Nowy Rok.
Mówi się, że ukraińska pisanka również posiada swoją prehistorię?
Oksana Jasińska: Tak, malowane i dekorowane jajka używano na terenach obecnej Ukrainy już w czasach prehistorycznych. Niestety, „kruchość” tych artefaktów i brak zapisów kronikarskich pozwalają tylko na domysły. A jednak coś tam mamy. W czasie wykopalisk osiedla z okresu paleolitu w miejscowości Łuka Wróblewska, na lewym brzegu Dniestru, jakieś 22 km od Kamieńca Podolskiego, natrafiono na kilka ceramicznych jajek, tzw. „grzechotki” – z malutkimi kamyczkami wewnątrz. Używano je do odstraszania złych duchów. Ich ornamentyka jest stosowana do zdobienia pisanek również dziś i swymi początkami sięga do w kultury trójpola. Właściwe pisanki zostały odnalezione w wykopaliskach z czasów Rusi Kijowskiej z X-XIII wieków. Uważa się je za pierwsze materialne świadectwo pisankarstwa.
Jakie symbole przedstawiane są na pisankach?
OJ: Jest kilka sposobów dekoracji jajek: krapanka, drapanka, kraszanka i pisanka. Ta ostatnia jest najtrudniejsza do wykonania, gdyż przedstawione są na niej różne symbole. Według wzorów i kolorów można dokładnie określić, skąd pochodzi wielkanocna pisanka. Pisankę można czytac jak książkę, bo zawiera złożony algorytm znaków, kodów i życzeń. Inne są wzory dla dzieci, inne dla dziewcząt i chłopców, a jeszcze inne dla młodych czy starszych osób, dla rodzin, a nawet – dla zmarłych.
Do tej pory udało się wyodrębić około 100 wspólnych symbolicznych wzorów dla całej Ukrainy. Są to wyobrażenia słońca, różnych typów tzw. krzyży, swastyki, róże, pająki czy rękawy. Oprócz słonecznych znaków mamy też wodne i ziemne, bo w tych żywiołach rodzi się życie. Wodę symbolizują meandry lub znaki nieskończoności, trójkąty z grzebykami, ryby czy grabelki; Ziemię oznacza się trójkątami, rombami czy kwadratami. Należy tu wskazać na przedstawienie na pisankach „Wielkiej bogini” lub jak ją jeszcze nazywają „Księżnej”, „Berehyni”. Jej kult związany jest z kultem matki. W pisankarstwie wykorzystuje się również motyw „drzewa świata” lub „drzewa życia”.
MP: Nie mniej symboliczne niż ornamenty mają znaczenie również kolory pisanek. Z zasady są one słoneczne: odcienie żółtego, złocistego, pomarańczowego kolorów. Symbolizuja słońce, światło, przyszły urodzaj zbóż. Kolor czerwony jest przypisany do słonca, życiodajnego ciepła, ognia i… krwi, również źródła życia. W wierze chrześcijańskiej kolor czerwony jest symbolem Chrystusa, jego ofiary, którą odkupił ludzkość. Rzadziej pisanki malowane są na zielono, błękit, brąz czy nawet czerń. Odpowiednio oznaczają one przebudzenie się przyrody, niebo, powietrze, ziemię lub zaświaty. Farby do malowania pisanek przygotowywano przeważnie z naturalnych barwników pochodzących z różnych roślin. Zbierano je latem czy jesienią, poświęcano w cerkwiach i przygotowywano przed Wielkanocą.
Wodę do malowania pisanek czerpano z trzech źródeł przed wschodem słońca. Dolewano do niej wody świeconej, żeby nic złego nie zagrażało wielkanocnemu jajku. Pisanki tworzyły przeważnie kobiety, które przed tym spowiadały się i modliły w cerkwi. Do pracy nie można było zabierać się w gniewie – wówczas pisanka mogła pęknąć.
Wiadomo, że pisanka nie jest wyłącznie wielkanocnym atrybutem…
OJ: Pisanka jest dziełem absolutnie unikalnym. Kiedyś darowano ją na znak zgody, wraz z życzeniami zdrowia, piękna, siły, dobrego urodzaju. Stosowano ją, by zapobiec złu. Jedna z karpackich legend głosi, że świat będzie istniał dotąd, dokąd będą tworzone pisanki…
Sabina Różycka
Tekst ukazał się w nr 6 (418), 31 marca – 13 kwietnia 2023
Zobacz też:
