„Jeśli zapomnę o Nich, Ty Boże na Niebie, zapomnij o mnie!”
Jednym z głównych zadań organizacji polonijnych jest pielęgnowanie wśród swoich członków pamięci historycznej. Towarzystwo Kultury Polskiej w Sumach wychodzi z założenia, że należy przede wszystkim poznawać wydarzenia ze współczesnej historii Polski i odwiedzać w najbliższym otoczeniu miejsca, gdzie pozostawiła ona swój bolesny ślad. W związku z tym kilka lat temu z inicjatywy prezesa stowarzyszenia Włodzimierza Kuczyńskiego powstał projekt „Objazd miejsc pamięci narodowej”, który dzięki wsparciu Konsulatu Generalnego RP w Charkowie i dofinansowaniu z Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie jest realizowany do dzisiaj.
Pierwsza odsłona tych wydarzeń miała miejsce w 2018 r., gdy na zaproszenie Towarzystwa 3 października przybył do Sum konsul generalny RP w Charkowie Janusz Jabłoński i konsul Jan Zdanowski. Dostojni goście wraz z członkami stowarzyszenia i sekretarzem Sumskiej Administracji Obwodowej Dmytro Zywickim złożyli kwiaty i zapalili znicze na cmentarzu w Sumach pod pomnikiem 43 żołnierzy Wojska Polskiego, którzy zginęli podczas II wojny światowej. Odmówiono również wspólną modlitwę za zmarłych.
Następnie wszyscy wyjechali do Putywla, gdzie w muzeum krajoznawczym odbyło się spotkanie z dyrektorem placówki Sergijem Tupikiem, przewodniczącym Putywlskiej Administracji Powiatowej Mikołajem Szuligą, dyrektorem muzeum krajoznawczego w Sumach Władysławem Terentijewem, nauczycielami i uczniami z Putywla. Sergij Tupik wygłosił prelekcję pt. „Historia obozu putywlskiego”, konsul generalny Janusz Jabłoński przedstawił referat „Zbrodnia Katyńska – Cmentarz Wojenny w Charkowie”, a prezes TKP w Sumach odczyt „Zbrodnia Katyńska – ocalić od zapomnienia…”.
Po zakończeniu spotkania udano się do wsi Nowa Słoboda, gdzie w klasztorze Sofranijewskim w latach 1939–1940 mieścił się obóz NKWD dla jeńców Wojska Polskiego. W drodze do monastyru uczestnicy objazdu zatrzymali się przy pomniku ofiar pacyfikacji wioski Nowa Słoboda, gdzie z udziałem przedstawicieli miejscowych władz złożyli kwiaty i zapalili znicze.
Główna uroczystość odbyła się przed obeliskiem pamięci jeńców obozu „putywlskiego”. Dla uhonorowania ich pamięci i pamięci ofiar zbrodni katyńskiej konsul generalny Janusz Jabłoński, przewodniczący Mikołaj Szulga i prezes TKP w Sumach Włodzimierz Kuczyński wspólnie zasadzili Dąb Pamięci, który następnie został poświęcony. Odmówiono modlitwę i złożono kwiaty.
W ten wyjątkowy sposób, realizując po raz pierwszy projekt „Objazd miejsc pamięci narodowej”, członkowie Towarzystwa Kultury Polskiej w Sumach rozpoczęli obchody 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.
Druga odsłona realizacji tego projektu miała miejsce w sobotę 19 października 2019 r. Na Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie – Bykowni udała się grupa członków i uczniów stowarzyszenia pod przewodnictwem prezes Anny Zdanowskiej.
Polski Cmentarz Wojenny, którego uroczyste otwarcie odbyło się 21 września 2012 r., jest częścią Narodowego Rezerwatu Historycznego i Kulturowego „Bykowniańskie Mogiły”. Spoczywają na nim w zbiorowych grobach szczątki 3435 polskich obywateli z Ukraińskiej Listy Katyńskiej, zamordowanych w 1940 roku przez funkcjonariuszy NKWD. Jest czwartym, po otwartych w roku 2000 w Lesie Katyńskim, Miednoje i Charkowie, cmentarzem katyńskim.
Odwiedzających poraziły zarówno przestrzeń będąca świadkiem potwornej zbrodni, jak i powoli przyswajane ogromne liczby ofiar. Do dwóch cmentarzy: ukraińskiego – ofiar stalinowskich represji i sąsiadującego z nim polskiego wojennego, przeszli ponad kilometrowym leśnym duktem. Na polski cmentarz weszli przez utworzoną przez dwa słupy symboliczną bramę. Na górze lewego wykuty jest orzeł i umieszczone są tablice z tekstami w języku polskim. Na prawym – identyczne w języku ukraińskim. Na progu napis w obu językach: POLSKI CMENTARZ WOJENNY. Wszystko tutaj zbudowano z szarego granitu. W głąb uczestnicy wizyty przeszli wyłożoną granitową kostką drogą do ołtarza pokrytego jak gdyby obrusem. Za nim znajduje się długa i wysoka ściana z 10 przylegających do siebie płyt, przeciętych po środku, w górze krzyżem-mieczem. Na nich wykute są wypukło w porządku alfabetycznym imiona i nazwiska pomordowanych Polaków. Na lewo od ołtarza umieszczono Dzwon Pamięci, otoczony kamiennymi płytami z wykutymi w nich na przestrzał symbolami czterech religii – krzyżami: łacińskim i prawosławnym, gwiazdą Dawida i półksiężycem. Ołtarz otacza z zewnątrz, jak podkowa, szeroki ciąg kamiennych tablic z powtórzonymi na nich imionami i nazwiskami ofiar, ale również z dodatkowymi informacjami (data urodzenia, miejsce pochodzenia, zawód).
Członkowie sumskiej organizacji polskiej złożyli biało-czerwone kwiaty przy zbiorowej mogile, zapalili znicze i odmówili modlitwę za zmarłych. Głęboko wzruszającym momentem dla wszystkich było wysłuchanie głosu dzwonu „zza grobu”, który woła o sprawiedliwość, prawdę i pamięć. Idąc ścieżką wzdłuż kamiennych tablic, odczytywali szczegóły dotyczące pomordowanych – kim byli, ile mieli lat, gdzie mieszkali.
Grupie towarzyszył przez całą wizytę i dzielił się z nią swoją wiedzą o tym miejscu i o współczesnej historii polsko-rosyjskiej, polsko-ukraińskiej Walerij Flimonihin sekretarz naukowy Kijowskiego Memoriału.
Trzecia odsłona realizacji projektu miała miejsce 25 września tego roku. Z okazji 81. rocznicy agresji ZSRR na Polskę 15-osobowa grupa członków i uczniów TKP w Sumach pod przewodnictwem prezes Anny Zdanowskiej udała się do Piatichatek koło Charkowa na Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu, żeby złożyć hołd pomordowanym w 1940 r. przez NKWD oficerom Wojska Polskiego.
17 września 1939 r. zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow Armia Czerwona zaatakowała wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Do sowieckiej niewoli powędrowały tysiące żołnierzy – oficerowie, podoficerowie oraz szeregowi, częściowo pochodzący z rezerwy (naukowcy, lekarze, inżynierowie, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy państwowi). Około 15 tysięcy jeńców skoncentrowano w trzech obozach – w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wiosną 1940 r. na mocy decyzji najwyższych władz ZSRR jeńcy zostali rozstrzelani przez NKWD w Katyniu pod Smoleńskiem, Miednoje koło Tweru, Piatichatkach na przedmieściach Charkowa, Bykowni koło Kijowa i około 6-7 tysięcy w nieznanych miejscach.
Sumską grupę przywitała i oprowadziła po memoriale konsul Barbara Kaczmarczyk z Konsulatu Generalnego RP w Charkowie. Opowiedziała o Zbrodni Katyńskiej, o historii cmentarza i jego architekturze. Zachęciła do udziału na odległość w organizowanym przez konsulat XXI Biegu Pamięci Ofiar Totalitaryzmu. Złożono biało-czerwone kwiaty, zapalono znicze i chwilą ciszy uczczono pamięć pomordowanych Polaków.
Zawsze w drodze powrotnej z tych miejsc pamięci narodowej pojawia się refleksja, że należy przywozić do nich starsze dzieci i młodzież, aby dopóki żyją świadkowie tych wydarzeń mogły dotknąć żywej historii i żeby nigdy nie powtórzyły się tak straszne zbrodnie, bo przecież: „ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Członkowie Towarzystwa Kultury Polskiej w Sumach w następnych latach nadal będą realizowali swój niezwykły projekt i będą odwiedzać takie miejsca, bo pamięć jest najważniejsza.
Jolanta Tobolska
Tekst ukazał się w nr 20 (360), 30 października – 16 listopada 2020
