Mariana Mowna, pracownik naukowy lwowskiej biblioteki im. W. Stefanyka, w swoim opracowaniu „Przewodniki lwowskie” opisała 278 przewodników wydanych w różnych językach i w różnych okresach.
Niezwykle płodnym okresem obfitującym w wartościowe przewodniki i opracowania historyczne dotyczące Lwowa był okres II Rzeczypospolitej, czyli lata 1918-1939. Według listy ułożonej przez Marianę Mowną w tym okresie wydano 68 przewodników w językach polskim i ukraińskim. Badaczka zwraca uwagę na rękopis przewodnika po Lwowie w języku ukraińskim autorstwa Bogdana Janusza, który powstał w 1919 roku, ale nigdy nie został opublikowany. Natomiast nie omawia ciekawego przewodnika „Lwów” dra Emila Kipy, który był wydany w tymże 1919 roku nakładem Biblioteki Dzieł Wyborowych w Warszawie i księgarni św. Wojciecha w Poznaniu. Przewodnik wydano w serii „Co to jest Polska” pod redakcją prof. Henryka Mościckiego. Na 31 stronie autor opisuje historię naszego miasta od czasów Daniela Halickiego, aż do obrony Lwowa w 1918 roku. Skromne wydanie na papierze najtańszym i w cenie tylko 90 fenigów zawiera opis historii Lwowa i ilustrowany był dwoma zdjęciami: na stronie pierwszej zobaczymy herb miasta, na stronie ostatniej – krzyż obrony Lwowa. W ostatnim zdaniu autor wyraża pewność, że „Lwowianin z bronią na ramieniu trwa na posterunku i trwać będzie, świadom jak nigdy może swej roli dziejowej, która postawiła go na dalekim wschodnim szańcu dla obrony granic państwa i całości Najjaśniejszej Rzeczypospolitej – Polski”. W 1920 roku okazał się przewodnik Mieczysława Orłowicza wydany we Lwowie nakładem Uniwersytetu Żołnierskiego przy Dowództwie Frontu Galicyjskiego. Ówczesna krytyka bardzo wysoko oceniła tę publikację, co zachęciło autora do przygotowania do wydania nowego przewodnika, który zobaczył świat w 1925 roku. Przewodnik był i pozostaje jedną z najbardziej udanych, fachowych i solidnych publikacji turystycznych poświęconych Lwowowi. Nic dziwnego, że doczekał się kilku wznowień m.in. w Warszawie (1990) i w Krośnie (2004).
Ważne znaczenie dla Lwowa miała organizacja słynnych Targów Wschodnich. Pierwsze Targi odbyły się w 1921 roku i AKS „Reklama Lwowska” wydała dla gości Targów „Krótki przewodnik po Lwowie”, który rozdawano bezpłatnie. W 1922 roku Bogdan Janusz, który pracował wtedy na stanowisku konserwatora pamiątek przedhistorycznych okręgu lwowskiego, wydał swój „Przewodnik po Lwowie” w języku polskim. W tymże roku wydano „Plan miasta Lwowa wraz z przewodnikiem”, przeznaczony w pierwszej kolejności dla turystów i gości miasta.
Takie były początki literatury turystycznej poświęconej Lwowowi w niepodległym państwie polskim. Zwróćmy uwagę tylko na kilka najciekawszych przykładów.
Od 1924 roku przewodniki „dla przyjezdnych na Targi Wschodnie” zaczyna wydawać agencja turystyczna „Orbis”. Jest to najstarsza firma turystyczna w Polsce. Ale mało kto wie, że została zorganizowana właśnie we Lwowie w 1920 roku staraniem takich znanych we Lwowie osób jak Ernest Adam, Maksymilian Liptay, Józef Radoszewski, Władysław Kesłowicz, hrabia Aleksander Skarbek, adwokat Ozjasz Wasser. Do 1933 roku siedziba główna tej spółki znajdowała się we Lwowie najpierw przy ulicy Pańskiej, później przy placu Mariackim 6. W 1925 roku „Orbis” miał już 28 filii w różnych miastach Polski i za granicą, własne hotele i schroniska w Karpatach. Dopiero w 1933 roku centralną siedzibą „Orbisu” stała się Warszawa, zaś we Lwowie pozostała filia z adresem na placu Mariackim. Według Mariany Mownej, „Orbis” wydał ponad 20 pozycji z informacją turystyczną o Lwowie. Wśród nich było 7 przewodników po Lwowie, 5 przewodników po Targach Wschodnich, 3 informatory turystyczne i in.
W 1927 roku we Lwowie uroczyście obchodzono 60-lecie Sokoła Macierzy. Na jubileusz wydano specjalny przewodnik. Rozdziały poświęcone historii i architekturze miasta napisał wybitny znawca tematu Jan Sas-Zubrzycki, architekt, profesor Politechniki Lwowskiej.
W 1928 roku przed III zjazdem bibliofilów polskich, który odbył się we Lwowie powstaje „Przewodnik informacyjny po Lwowie” napisany przez Aleksandra Semkowicza, jednego z organizatorów tegoż zjazdu i znanego lwowskiego bibliofila.
W latach 30. XX wieku „Wydawnictwo Polskie R. Wegnera” w Poznaniu przygotowało i wydało drukiem cykl monografii poświęconych krajoznawstwu ziem i miast Rzeczypospolitej pod ogólnym tytułem „Cuda Polski”. Wśród wydanych tomów były „Morze i Pomorze”, „Warszawa”, „Wilno”, „Wielkopolska” i inne. Nie zabrakło oczywiście, Lwowa. Tekst przewodnika „Lwów” napisał znany dziennikarz i krajoznawca Stanisław Wasylewski. Było to nie tylko bardzo treściwe ale i wzorowe wydanie. Jak reklamowała się redakcja, było to „wydanie luksusowe, ilustracje heliograwiurowe, okładki wielobarwne”. Tekst Wasylewskiego wyróżnia się pięknym językiem literackim, bogactwem opisów. Autor znajduje miejsce nie tylko na opisy zabytków, ale też na historię lwowskich batiarów, egzotycznych średniowiecznych Ormian i Żydów, znajduje podniosłe słowa dla czynu Orląt lwowskich. Przewodnik jest bogato ilustrowany. Swoją miłość do Lwowa autor wyraził też w innych dziełach. Chcę przypomnieć tytuł jednego z nich: „Bardzo przyjemne miasto”. Tak Wasylewski pisał właśnie o Lwowie, książka zaś jest pełna sentymentu wobec lwowian i niezwykłej barwnej historii Lwowa. Jako motto autor wybrał słowa Artura Grottgera: „Kocham to moje Lwowisko i nic o nim złego powiedzieć nie pozwolę”.
Dwa wartościowe przewodniki po Lwowie wydał też Aleksander Medyński, historyk, krajoznawca, nauczyciel, później dyrektor sławnego gimnazjum Zofii Strzałkowskiej przy ul. Zielonej. W 1936 roku wydano jego „Przewodnik dla zwiedzających miasto”, zaś w 1937 „Ilustrowany przewodnik po Lwowie”. Medyński był autorem jeszcze kilku przewodników o tematyce lwowskiej, m.in. „Ilustrowanego przewodnika po Cmentarzu Łyczakowskim”, „Brzuchowice – podmiejska wieś letniskowa”, „Kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej”. Aresztowany w 1940 roku przez NKWD zginął w radzieckim więzieniu.
W 1935 roku swój przewodnik pod tytułem „Nasz Lwów” wydała Maria Jarosiewiczowa(1888-1982), nauczycielka, krajoznawczyni, miłośniczka Lwowa. Po wojnie pozostała we Lwowie i wykładała geografię w polskiej szkole nr 10 im. św. Marii Magdaleny.
W latach przedwojennych kilka wartościowych przewodników wydano w języku ukraińskim. Wśród takich w 1925 roku wydawnictwo „Czerwona kałyna” wydała „Lwów. Przewodnik” autorstwa Mykoły Hołubca. Marianna Mowna uważa, że w napisaniu drugiego rozdziału tego przewodnika brał udział też Lew Łepkij, znany ukraiński działacz kulturalny i polityczny, brat Bogdana Łepkija.
W 1932 roku Iwan Krypiakewycz, wybitny ukraiński historyk, profesor uniwersytetu, wydał najbardziej znany i ceniony ukraiński przewodnik po Lwowie „Historyczne prochody po Lwowie”, który otrzymał bardzo dobre recenzje w ówczesnej prasie lwowskiej i wśród lwowskich krajoznawców. Przewodnik ten był niezwykłą rzadkością w czasach radzieckich i był wznowiony w 1991 roku, kiedy lwowscy naukowcy Bohdan Jakymowycz i Jarosław Isajewycz opracowali tekst i komentarze do nowego wydania. Wielkie zasługi w pracy nad nowym wydaniem tego przewodnika miał syn profesora Roman Krypiakewycz, dla którego popularyzacja naukowego dorobku ojca stała się jednym z najważniejszych zadań. Ostatni przedwojenny przewodnik w języku ukraińskim zobaczył świat w 1939 roku. Był to „Ukraiński przewodnik po Lwowie, razem z planem miasta”.
W latach 30. XX wieku Lwów odwiedzali nie tylko przypadkowi podróżujący z Europy Zachodniej, lecz też zorganizowane grupy turystyczne i liczni zagraniczni goście różnych konferencji międzynarodowych i Targów Wschodnich. Dla potrzeb gości naszego miasta opracowano przewodniki w językach niemieckim, angielskim i francuskim, a nawet rosyjskim. Tekst opracował Rudolf Wacek, zaś wydało te przewodniki polskie Ministerstwo Komunikacji i Liga Popierania Turystyki w Warszawie. W 1936 roku wydano przewodnik „Lemberg” w języku niemieckim, „Lwów” – angielskim, francuskim i polskim. W 1938 roku Lwowskie Towarzystwo Turystyczne wydało przewodnik „Lwów. Galicja, Austria” w językach polskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim.
Były to już ostatnie turystyczne przewodniki po przedwojennym Lwowie.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 21 (217) za 18-27 listopada 2014
