Każda lwowska księgarnia proponuje kilkadziesiąt przewodników po Lwowie lub jego najważniejszych zabytkach, również liczne albumy fotograficzne o tejże tematyce. Pożądaną książkę można nabyć w językach ukraińskim, polskim, rosyjskim, angielskim, niemieckim… w Polsce sytuacja wygląda podobnie.
Księgarnie od Przemyśla po Szczecin proponują przewodniki po Lwowie i Kresach współczesnych autorów polskich, reprinty przedwojennych wydań. Zainteresowani tematem mogą znaleźć w bibliotekach lwowskich setki różnych przewodników wydanych przed II wojną światową.
Ile przewodników po Lwowie wydano? Który był pierwszy? Co wiemy o ich autorach, nieraz bardzo zasłużonych dla naszego miasta? Takie pytania zadała sobie Marianna Mowna, pracownik naukowy lwowskiej biblioteki im. W. Stefanyka (dawnego Ossolineum). Wykształcenie bibliografa, bogate zbiory biblioteczne i zainteresowanie tematem pomogły jej w opracowaniu i wydaniu opracowania zatytułowanego „Przewodniki lwowskie” („Путівники Львовом”). Autorka po raz pierwszy w historii lwowskiego krajoznawstwa usystematyzowała wszystkie przewodniki do których udało jej się dotrzeć, ułożyła ich listę według okresów historycznych i języka wydania.
Przewodniki po Lwowie wydawano w językach polskim, ukraińskim, rosyjskim, niemieckim, angielskim, francuskim. Periodyzacja przewodników przedstawiona jest zgodnie z przynależnością państwową Lwowa. Otóż, mamy okres austriacki (1772-1918), rosyjski (1914-1915), polski (1919-1939), radziecki (1939-1941 i 1944-1991), niemiecki (1941-1944) i ukraiński (od 1991 roku). Autorka omawia historyczne, kulturalne, polityczne, socjologiczne i inne osobliwości każdego okresu i najbardziej interesujące przewodniki, podaje również biogramy ich autorów. Łącznie opisała 278 przewodników.
W okresie zaboru austriackiego opracowano i wydano 33 przewodniki. Pierwszym lwowskim przewodnikiem był „Przewodnik po mieście Lwowie” wydany w 1871 roku w języku polskim. Jego autorem był Antoni Julian Schneider, znany lwowski krajoznawca, człowiek-encyklopedia, zafascynowany Lwowem i jego historią. Nie mniej znanym i cenionym we Lwowie był jego konkurent Stanisław Kunasiewicz, „konserwator zabytków krajowych” i historyk sztuki. W 1874 roku wydał własny przewodnik pod tytułem „Przechadzki archeologiczne po Lwowie”. Obydwa przewodniki miały kilka wydań i były popularne wśród lwowian i gości.
Nowym bodźcem do pisania przewodników była słynna Wystawa Krajowa w 1894 roku, Lwów spodziewał się wizyty cesarza Franciszka Józefa i ponad miliona gości z kraju i z zagranicy. W 1894 roku świat ujrzały przewodniki Aleksandra Czołowskiego wydane we współautorstwie z grupą krajoznawców i architektów oraz Antoniego Hollendra. Pierwszy przewodnik wydany w języku ukraińskim również poświęcony był Wystawie Krajowej. Autorem tego przewodnika był znany naukowiec, etnograf profesor Włodzimierz Szuchewycz.
W tymże roku Albert Zipper wydał pierwszy niemieckojęzyczny przewodnik. Już wtedy można było zauważyć, że część przewodników miała raczej charakter informacyjno-statystyczny, inne – historyczno-krajoznawczy. W 1902 roku cenny przewodnik wydał Franciszek Barański, w 1907 roku – profesor Józef Wiczkowski. Przed I wojną światową pojawiły się przewodniki Franciszka Jaworskiego, znanego historyka i krajoznawcy. Wraz z jego licznymi pracami historycznymi, np. „O szarym Lwowie”, „Lwów dawny i wczorajszy”, „Królowie polscy we Lwowie” (razem ponad 15 pozycji), stanowią niezwykle cenne źródło wiedzy o Lwowie. Nic dziwnego, że część z nich wznowiono już w XXI wieku w języku polskim i w tłumaczeniu ukraińskim. W 1911 roku znana we Lwowie księgarnia Altenberga wydała przewodnik po mieście w językach polskim, niemieckim i francuskim. Jeszcze jeden przewodnik w języku francuskim pojawił się w 1912 roku. Miasto licznie odwiedzali goście i wycieczki z całej Europy. Część z nich podróżowała koleją w wagonach sypialnych przez Europę nawet do Turcji, dlatego popularności nabrały przewodniki od Wiednia do Lwowa, czy choćby od Krakowa do Lwowa. W tym czasie wydano też przewodniki w języku ukraińskim: pierwszy z nich zobaczył świat w 1910 roku. Autorem był znany historyk profesor Iwan Krypiakewycz. W 1911 roku wydano ukraiński „Przewodnik dla kupujących we Lwowie. Ruch pociągów i taryfa fiakrów”.
Podczas I wojny światowej Lwów na 293 dni (3 września 1914 – 22 czerwca 1915) był okupowany przez wojska rosyjskie. Nie zważając na wojnę, władze okupacyjne wydały kilka nowych przewodników w języku rosyjskim dla odwiedzających Lwów dygnitarzy i wojskowych rosyjskich. Rząd carski wysłał w tym celu do Lwowa grupę znanych rosyjskich naukowców i historyków, a w krótkim czasie w 1914 roku wydany został rosyjskojęzyczny „Przewodnik po Lwowie”, dalej cenny przewodnik po Lwowie autorstwa Wierieszczagina (1914) i „Zarys Lwowa” A. Chriebtowa (1915). Takiej operatywności można tylko pozazdrościć!
W 1915 roku Lwów zajęły wojska austriackie, wydano wówczas przewodnik dla żołnierzy wojska, niemieckojęzyczny „Przewodnik po Lwowie dla ces. i król. wojskowych i przyjezdnych; wraz z planem miasta”. Ignacy Jaeger wydał praktyczny przewodnik po Lwowie razem z mapą. Ostatni przewodnik po Lwowie z okresu austriackiego był wydany w 1917 roku. Był to niemieckojęzyczny „Lemberg und Umgebung” znanego polskiego historyka sztuki Józefa Piotrowskiego, późniejszego wojewódzkiego konserwatora. Była to bardzo cenna pozycja (266 stron, 130 ilustracji), z opisem lwowskich zabytków architektury.
Jeszcze przed I wojną światową aktywnie działał we Lwowie Mieczysław Orłowicz (1881-1959), zapalony krajoznawca, historyk sztuki, organizator ruchu turystycznego. Był autorem ponad 100 przewodników i informatorów turystycznych. W 20 przewodnikach wspomina o Lwowie. W latach 1903-1914 opublikował cenne przewodniki „Przewodnik po Europie” (1903, 1909 i 1914), „Przewodnik po uzdrowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicji” (1912), „Ilustrowany przewodnik po Galicji, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim” (1914), „Przewodnik po Przemyślu” (1917). Mieczysław Orłowicz był jednym z organizatorów Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie, zastępcą prezesa znanego klubu „Pogoń”, współorganizatorem PTTK (1909) i organizatorem Polskiego Komitetu Olimpijskiego (1922). W słowie wstępnym do przewodnika po Galicji pisał: „W okresie ośmioletnim zorganizowaliśmy przeszło 500 wycieczek zbiorowych po kraju. Żadna ruina zamku, żaden ważniejszy zabytek historyczny i artystyczny, żaden jar Podola, żadna jaskinia, żaden wybitniejszy szczyt Karpat na całej ich przestrzeni od Dolnej Watry na Bukowinie po Łysą Górę na Śląsku, nie pozostał nam obcym. Dziś za naszym przykładem nie tylko młodzież zajmuje się krajoznawstwem, ale już i starsi organizują towarzystwa krajoznawcze. Chcąc więc zostawić po sobie trwała pamiątkę, a następcom ułatwić pracę, wypuszczamy w świat tę książkę, poświęcając ją w pierwszej linii tym, dla których ona najpotrzebniejsza: polskiej młodzieży, chcącej zwiedzić swój kraj” (Lwów, lipiec 1914 roku). Swoje najważniejsze przewodniki po Lwowie Orłowicz opublikował już w niepodległej Polsce i o nich będzie mowa w następnym artykule.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 20 (216) za 31 października – 13 listopada 2014
