Jak Polacy Charków budowali. Część LXVIII Włodzimierz Wysokowicz z czasów działalności charkowskiej (z archiwum autora)

Jak Polacy Charków budowali. Część LXVIII

Król bakteriologów i patologów – Antoni Włodzimierz Wysokowicz (1854–1912). Okres charkowski

W środowy poranek 16 maja 1912 roku w Kijowie przy ulicy Nestorowskiej zgromadził się ponad dziesięciotysięczny tłum, który w zadumie oczekiwał na rozpoczęcie uroczystości pogrzebowych wybitnego i znanego zarówno w Imperium Rosyjskim, jak i całej Europie profesora Antoniego Włodzimierza Wysokowicza, nazywanego wówczas królem bakteriologów i patologów. „Trumnę ze zwłokami zmarłego wynieśli z mieszkania koledzy – profesorowie uniwersytetu, na ulicy oddali ją studentom. Porządek utrzymywali studenci, którzy utworzyli kordon. Z mieszkania zmarłego kondukt pogrzebowy skierował się do uniwersytetu. Trumnę wniesiono do westybulu i ustawiono na przygotowanym podwyższeniu”.

Po skończonych uroczystościach ciało prof. Wysokowicza spoczęło w polskiej kwaterze kijowskiego Cmentarza Bajkowa. W następnych latach na mogile został ustawiony okazały granitowy pomnik.

W ten sposób Kijów żegnał profesora oraz ratownika ludności od wszelkiej zarazy i epidemii. Okolicznościowe nekrologi zostały wydrukowane w wielu rosyjskich i polskich gazetach. Odpowiednie upamiętnienia urządzono również w Charkowie, gdzie rozpoczęła się jego kariera zawodowa.

Z racji przypadającej kolejnej rocznicy jego śmierci oraz sytuacji, która zaistniała w obecnym społeczeństwie w związku z rozpowszechniającą się pandemią, wydaje się niezbędnym przedstawienie sylwetki tego wyjątkowego Polaka, profesora i lekarza, który wszystkie siły i zdolności poświęcił ratowaniu ludzkości nękanej zarazami cholery, tyfusu i gruźlicy. Jak podkreślają obecni uczeni, mimo upływu lat naukowe opracowania Wysokowicza nie straciły swej aktualności i mogą być stosowane we współczesnej medycynie.

Profesor Antoni Włodzimierz Wysokowicz jest doskonale znany w medycznych kręgach Charkowa i Kijowa – świadczą o tym wciąż pojawiające się nowe prace i artykuły na temat jego badań. Nie figuruje on jednak w świadomości polskiego społeczeństwa. Stąd naturalna potrzeba przybliżenia Polakom tej postaci. Materiał został podzielony na dwie części – okres charkowski i czas spędzony w Kijowie, gdyż każda w tych epok jest diametralnie różna w życiu uczonego, choć istnieją wspólne elementy – takie jak szerzenie wiedzy oraz pomocy lekarskiej chorym ludziom. Wysokowicz jako pierwszy w Imperium przygotował szczepionkę przeciw tyfusu brzusznego, sukcesywnie stosując ją wśród kijowskich żołnierzy i postulując, by szczepienia masowo stosowano również wśród ludności.

Antoni Włodzimierz Wysokowicz urodził się 2 marca 1854 roku (według starego stylu) w polskiej szlacheckiej rodzinie lekarza wojskowego weterynarza Konstantego Wysokowicza. Ta data urodzenia widnieje na tabeli kwalifikacyjnej uniwersytetu w Charkowie oraz mogile Wysokowiacza. Jednak w ostatnich latach zgodnie z jakoby zachowanym u córki świadectwem urodzenia w publikacjach drukowanych przyjęto, że Antoni Wysokowicz urodził się 16 (28) stycznia 1854 roku w Hajsynie, powiatu bracławskiego.

Gdy miał dwa lata, rodzina przeprowadziła się do Woroneża. Początkowe wykształcenie młody Antoni zdobył w szkole prywatnej. Następnie w 1864 roku Wysokowiczowie zamieszkali na stałe w Charkowie, gdzie przyszły uczony rozpoczął naukę w słynnym wówczas I Gimnazjum, a po jego ukończeniu ze złotym medalem w 1871 roku rozpoczął studia medyczne na Charkowskim Uniwersytecie Imperatorskim.

Wiadomo, że miał dwóch braci, którzy po ukończeniu I Gimnazjum również podjęli studia w Charkowie na Wydziale Prawa. Informował o tym „Wykaz wychowanków, którzy ukończyli kurs w pierwszym charkowskim gimnazjum w czasie stulecia jego funkcjonowania 1805–1905”.

Najstarszym z rodzeństwa Wysokowiczów był Edward, urodzony w Hajsynie, pracował jako prawnik w Charkowie, a od początku XX wieku w Petersburgu. Był autorem kilku publikacji z zakresu prawa, należał do Stowarzyszenia Pomocy Potrzebującym Dawnym Wychowankom Charkowskiego Uniwersytetu.

Najmłodszym z rodzeństwa był wspominany już Kazimierz, urodzony w 1857 roku w Woroneżu, od 16 sierpnia 1875 roku student prawa w Charkowie. Po ukończeniu studiów pozostał w Charkowie, pracując w okręgu podległym Charkowskiej Izbie Sądowej. Tutaj też poślubił niejaką Annę, z którą wychowywali córkę Lidię.

Na jego temat dość interesujące informacje podawała gazeta „Jużnyj Kraj” z 6 grudnia 1907 roku, gdzie zaznaczono, że 4 grudnia 1907 roku w sądzie okręgowym był prowadzony proces „O roztrwonienie pieniędzy klientów” wobec oskarżonego „dawnego sędziego przysięgłego Wysokowicza, któremu było przedstawione oskarżenie o roztrwonienie znacznej sumy pieniężnej sześciu klientów”. Sąd wyznał Wysokowicza winnym i skazał go na karę roku i czterech miesięcy więzienia wraz z odebraniem wszelkich przywilejów i praw obywatelskich. Brak wiadomości o dalszych losach dawnego prawnika, prócz tej, że po wyjściu z więzienia nadal pozostał w Charkowie, gdzie zmarł w wieku 59 lat 16 sierpnia 1916 roku i został pochowany na katolickim cmentarzu.

Odmiennie potoczyły się losy trzeciego z braci – przyszłego profesora Antoniego Włodzimierza Wysokowicza, który po ukończeniu drugiego roku studiów uniwersytetu zwrócił się z podaniem o pozostawienie go na drugim roku, celem dokładnego przestudiowania chemii w laboratorium prof. N. Beketowa i anatomii normalnej.

Od trzeciego roku młody Wysokowicz wykazywał zainteresowanie wykładami z anatomii patologicznej, prowadzonymi przez prof. Włodzimierza Kryłowa. Z tego też czasu pochodzą dwie pierwsze publikacje Wysokowicza, drukowane w „Archiwum Rudniewa”, a pionierski charakter tych prac został wysoko oceniony przez ówczesnych uczonych.

Po wybuchu w 1876 roku wojny rosyjsko-tureckiej Wysokowicz został przynaglony do przyśpieszonego ukończenia uniwersytetu. Po otrzymaniu dyplomu z wyróżnieniem cum eximia laude został skierowany na Kaukaz w charakterze lekarza wojskowego i ordynatora szpitala wojskowego w Achalcińsku i Abas-Tumańsku, a następnie prozektora w szpitalu wojskowym w Tyflisie. Obok działalności lekarskiej młody absolwent uniwersytetu prowadził badania naukowe, ich zaś wyniki ogłosił w Imperatorskim Kaukaskim Stowarzyszeniu Medycznym. Szczególną uwagę w tym czasie poświęcał zachowaniu norm sanitarnych wśród wojskowych. Za tę działalność Wysokowicz został udekorowany brązowym medalem.

Po powrocie do Charkowa na początku 1879 roku został zatrudniony w charakterze pomocnika przy katedrze anatomii patologicznej. W tym też czasie Wysokowicz zaliczył egzamin na urząd lekarza medycyny. Obok działalności naukowej, jak podawał jego uczeń z Charkowa Włodzimierz Fawr, pełnił funkcję młodszego lekarza dorohobużskiego pułku. Następnie został skierowany do szpitala wojskowego, dla zajęć anatomią patologiczną.

Na początku 1880 roku postanowił złożyć rezygnację ze służby wojskowej, gdyż od Wydziału Medycyny otrzymał propozycję przygotowania rozprawy doktorskiej. Po skierowaniu prof. Kryłowa na tereny objęte epidemią dżumy w astrachańskiej guberni Wysokowicz otrzymał również nominację wykładowcy z zakresu anatomii patologicznej. Na tym stanowisku przebywał do 1884 roku. Zresztą sam Kryłow, widząc potencjał naukowy Wysokowicza, zabiegał o zezwolenie dla niego na studia specjalistyczne.

W tym czasie Antoni Włodzimierz Wysokowicz poślubił Olgę Aleksandrową, wdowę po lekarzu Kowalewskim. Małżonkowie wspólnie wychowywali Leonida (ur. 1876), syna Olgi z pierwszego małżeństwa. Doczekali się własnych dzieci. Najstarszą była Nina, urodzona 30 października 1880 roku. Następnie 10 grudnia 1887 roku urodził się Eugeniusz, a 10 maja 1889 roku najmłodszy syn Mikołaj. Zgodnie z tabelą personalną charkowskiego uniwersytetu żona i dzieci były wyznania prawosławnego, a Antoni Wysokowicz – katolickiego.

W maju 1882 roku Wysokowicz obronił pracę doktorską pt. „Zmiany w naczyniach krwionośnych w syfilisie”, po czym rozpoczął badania w zakresie bakteriologii, dzięki czemu zdobył sobie światowe uznanie. I. Maruszkina charkowski okres tak podsumowała: „Wysokowicz w Charkowie poczynił pierwsze kroki w kierunku swoich przyszłych sukcesów, tutaj zostały pokonane naukowe przeszkody, obroniona rozprawa doktorska, wygłoszone pierwsze wykłady w charakterze docenta”. Natomiast N. Puhacz stwierdzał, że „charakterystycznymi walorami działalności W. Wysokowicza były: szeroka wiedza, zamiłowanie do pracy, oddanie nauce, dokładność, precyzja w udowodnieniu teoretycznych zasad, umiejętność prowadzenia eksperymentów naukowych oraz aktywna działalność w walce z epidemiami”.

We wrześniu 1884 roku Włodzimierz Wysokowicz otrzymał od Ministerstwa Oświaty Narodowej dwuletni urlop, celem odbycia podróży naukowej po europejskich ośrodkach badań medycznych. W tym czasie, jak sam relacjonował w opracowaniu autobiograficznym, mieszkał w Göttingen przy instytucie profesora S. Flügge, gdzie zajmował się bakteriologią oraz anatomią patologiczną pod kierownictwem prof. I. Ortha. Jeden semestr pracował w Lipsku u prof. C. Ludwiga z zakresu fizjologii, pozostały czas spędził w Paryżu i Berlinie, gdzie zapoznał się z zasadami prowadzenia wykładów z patologii ogólnej i anatomii patologicznej. W instytucie prof. Flügge przeprowadził pionierskie badania z zakresu immunitetu, a mianowicie o „losie wprowadzonych do krwi mikrobów”. Te badania zostały wysoko ocenione przez miejscowe koła naukowe, a ich wyniki wydrukowano w nowo powstałym czasopiśmie medycznym „Zeitschrift für Hygiene”. Profesor Flügger również zaproponował charkowskiemu uczonemu stanowisko asystenta przy jego instytucie, jednak Wysokowicz marzył o własnej katedrze w Charkowie.

Obok licznych sukcesów i zaszczytów na terenie Europy nie zabrakło też niepowodzeń, które miały rzutować na dalsze życie uczonego. Wysokowicz, który wiele czasu w laboratorium poświęcał walce z chorobami zakaźnymi, w czasie wyjazdu sam zaraził się gruźlicą płuc. Jednak mimo choroby „z uporem nadal kontynuował badania, całe dnie spędzał w laboratorium, nie zważając na pogarszający się stan zdrowia”.

Kolejne niepowodzenie oczekiwało w Charkowie. Otóż w czasie ekspedycji otrzymał zawiadomienie z uniwersytetu, że w 1885 roku senat Wydziału Medycznego zatwierdził go na stanowisku dziekana katedry patologii ogólnej, zajmowanej dotychczas przez prof. Iwana Oboleńskiego. Jednak czas nominacji przypadł na wprowadzenie w 1884 roku nowego Regulaminu uniwersyteckiego, zgodnie z którym wakujące uniwersyteckie stanowiska swobodnie mógł obsadzać minister oświaty. Tak też nastąpiło w Charkowie w 1885 roku, kiedy to zamiast Wysokowicza minister oświaty mianował na dziekana katedry patologii ogólnej prof. Stefana Kostiurina, a Wysokowicz po powrocie do Charkowa w 1886 roku otrzymał zaledwie zezwolenie na prowadzenie prywatnych wykładów patologii ogólnej dla studentów trzeciego roku. Dopiero w 1887 roku po odejściu na emeryturę prof. Fryderyka Ferdynanda Gana, na podstawie własnej prośby do ministra, Wysokowicz otrzymał nominację na wykładowcę etatowego przy tej katedrze.

W tym też roku wraz z innym Polakiem prof. Leonem Cienkowskim odbył podróż po chersońskiej guberni, gdzie prowadził badania nad zwierzętami z wykorzystaniem szczepionki przeciw syberyjskim wrzodom, a wyniki niniejszego wyjazdu opublikował w czasopiśmie „Wracz” z 1888 roku w artykule pt. „O wynikach ostatnich szczepień ochronnych przeciw syberyjskim wrzodom, przeprowadzonym w m. Biełoziersk, chersońskiej guberni”.

Włodzimierz Wysokowicz rozpoczął szeroką działalność nad zapoczątkowaniem przy Stowarzyszeniu Medycznym w Charkowie osobnej Bakteriologicznej Stacji, która została powołana w 1887 roku. W ciągu lat posługi na stanowisku przewodniczącego zdążył znacząco rozwinąć działalność tej instytucji, a mianowicie zorganizował kursy bakteriologiczne dla lekarzy, instytut badań nad przygotowaniem szczepionki przeciw błonicy.

Kolejne charkowskie niepowodzenia spotkały Wysokowicza w latach 1888-1889. Na początku 1888 roku prof. Wysokowicz zwrócił się do ministra oświaty z pisemną prośbą o możliwość naukowego wyjazdu za granicę. Prośba została odrzucona, z motywacją, że Wysokowicz niedawno korzystał z wyjazdu. Jednak w kwietniu tegoż roku minister ostatecznie zezwolił na półroczny pobyt za granicą. W następnym roku, wskutek pogarszającego się stanu zdrowia, za namową przyjaciół, a szczególnie prof. Flüggera, Wysokowicz udał się do znanego sanatorium Brehmera, założyciela lecznicy gruźliczej w Gersbersdorfie. Także ten pobyt w sanatorium Wysokowicz poświęcił działalności naukowej, szczególnie z zakresu leczenia i profilaktyki gruźlicy. „Ciężka choroba – konstatował wspominany Fawr – nie nadłamała żelaznej woli i samodyscypliny Wysokowicza, nie zgasiła wraz z osobistymi zmartwieniami i świadomością bliskiej śmierci, żywego ducha badacza. Walczył z gruźlicą, nie tyle z troski o własne zdrowie, ile dla pożytku ludzi oraz rozwoju nauki, na której ołtarzu składał nowe fakty w poznaniu etymologii i metody walki z tą straszną chorobą”. Wyniki działalności zostały udokumentowane w formie kolejnych naukowych opracowań.

Po powrocie do Charkowa Wysokowicz ponownie zanurzył się w wirze badań i wykładów, krążąc pomiędzy stacją bakteriologiczną a uniwersytetem. Prowadzone przez niego wykłady „miały charakter praktyczny: preparaty, doświadczenia na wykładach i w laboratorium zawsze towarzyszyły wykładanej teorii. Lekcje jego głębokie w treść świadczyły o doskonałej znajomości literatury”. Główna zasługa Wysokowicza dla Charkowa polegała na tym, że to on jako pierwszy w sposób naukowy zapoznał słuchaczy z bakteriologią. Wszystkich chętnych w godzinach wieczornych gromadził we własnym gabinecie, gdzie prowadzono kolejne badania i dyskutowano nad nowymi rozwiązaniami leczenia pacjentów. Nic zatem dziwnego, że sala zawsze była przepełniona, a z dodatkowych zajęć korzystali również miejscowi lekarze.

Antoni Wysokowicz zaangażował się również w proces ratowania Charkowa przed zbliżającą się epidemią cholery w 1892 roku. Z tej też racji spod jego pióra ukazała się osobna publikacja pt. „W oczekiwaniu na cholerę”, a po ustąpieniu epidemii wydał opracowanie o „Bakteriologicznych badaniach w czasie cholery w Charkowie 1892 roku”, która jak już wspominano, dzięki wysiłkowi uczonych oraz zarządu miasta nie miała tak powszechnego zasięgu, jak te z minionych lat, czemu dał wyraz w publikacji z 1893 roku „O przyczynach słabego rozwoju epidemii cholery w Charkowie 1892 roku”.

Nadszedł wreszcie 1895 rok. Rok wcześniej Stowarzyszenie Medyczne wydelegowało Antoniego Wysokowicza do odbycia kolejnej naukowej podróży zagranicznej. W Charkowie natomiast zaszły zmiany na katerze patologii ogólnej. Decyzją ministerstwa oświaty dotychczasowy dziekan katedry Kostiurin został przeniesiony na stanowisko dziekana katedry farmakologii w Wojskowo-Medycznej Akademii w Petersburgu. Wysokowicz po powrocie do Charkowa po raz kolejny zabiegał o objęcie wakującej katedry. Jednak przeniesienie Kostiurina prowadzono w powszechnej tajemnicy. Gdy Wysokowicz przybył do ministerstwa z podaniem o prawo do objęcia katedry, okazało się, że została już obiecana innemu wykładowcy – Aleksandrowi Reprewowi, przybyłemu do Charkowa z Tomska. W tej sytuacji ponownie zawiedzionemu polskiemu naukowcy zaproponowano stanowisko ordynarnego profesora przy katedrze anatomii patologicznej na uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie.

Wraz z początkiem nowego 1895/1896 roku akademickiego Antoni Włodzimierz Wysokowicz wraz z rodziną przybył do Kijowa, gdzie otworzyły się przed nim nowe horyzonty i nowe możliwości, o których będzie mowa już w następnym opracowaniu.

Marian Skowyra
Tekst ukazał się w nr 9-10 (349-350), 29 maja – 15 czerwca 2020

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

X