W tych dniach walk listopadowych o miasto 21-letni student prawa Hersch Lauterpacht brał aktywny udział w obronie ludności żydowskiej, wpisał się do ochotniczej milicji żydowskiej, patrolował dzielnicę żydowską. Na uniwersytecie Lauterpachta wybrano prezesem Organizacji Sionistycznej Młodzieży Akademickiej, która zajmowała się m.in. organizacją gimnazjum żydowskiego i bojkotem szkół polskich. Doświadczenia wyniesione ze Lwowa zdecydowały o dalszym rozwoju świadomości Lauterpachta, jego uczuleniu na wzrost różnych nacjonalizmów w Europie w latach 20–30.
Od tego czasu jego zainteresowania naukowe skupiły się dookoła problemów ochrony praw jednostki i praw mniejszości narodowych, na opracowaniu zasad odpowiedniego prawa międzynarodowego. Do tego konkretnie dążył przez całe swoje życie już jako profesor prawa międzynarodowego i jako sędzia Międzynarodowego Trybunału ONZ w Hadze. Osobiście dla Herscha Lauterpachta niezwykle ważnym był udział w pracach ekipy prokuratorskiej sędziów angielskich Trybunału Norymberskiego w listopadzie 1945 roku, na którym przywódcy Niemiec faszystowskich zostali postawieni przed międzynarodowym sądem m.in. za zbrodnie przeciwko ludności cywilnej i ludobójstwo Żydów.
Według Philippe Sandsa właśnie tragiczne wydarzenia listopada 1918 roku we Lwowie, walki polsko-ukraińskie i pogrom żydowski w dniach 22–24 listopada miały decydujący wpływ na postanowienie Herscha Lauterpachta pożegnać się z Alma Mater – uniwersytetem lwowskim i w ogóle ze Lwowem i Galicją i wyjechać do Wiednia.
Jeszcze na uniwersytecie lwowskim w kwietniu 1917 roku Lauterpacht zdał z najwyższą oceną pierwszy egzamin państwowy historyczno-prawny. Po tragicznych doświadczeniach lwowskich, w 1919 roku po zakończeniu roku akademickiego Hersch Lauterpacht postanowił pożegnać się ze Lwowem i Galicją i wyjechał do Wiednia, do niedawna jeszcze stolicy austrowęgierskiej monarchii. Tam na miejscowym uniwersytecie w latach 1919–1923 ukończył studia prawnicze, zdał dwa kolejne egzaminy państwowe (sądowy i polityczny) i uzyskał stopień doktora. Doktorat jego poświęcony był nowo powstałej Lidze Narodów i był wysoko oceniony w kołach zawodowych, wśród naukowców prawa międzynarodowego na uniwersytecie wiedeńskim. Od tego czasu młody naukowiec skupił się na studiach prawa międzynarodowego.
Władał językami francuskim, niemieckim, włoskim, polskim, ukraińskim oraz na co dzień posługiwał się hebrajskim i jidysz. Aktywnie udzielał się w życiu politycznym i kulturalnym studentów żydowskich w Wiedniu. W 1922 roku został wybrany przewodniczącym Światowej Unii Studentów Żydowskich, której prezydentem honorowym był Albert Einstein.
Jednak atmosfera powojennego Wiednia była przesycona antysemityzmem i nacjonalizmem niemieckim. Lauterpacht odbierał to bardzo ostro i w 1923 roku z młodą żoną Rachel Steinberg, Żydówką z Palestyny, wyjechał do Anglii, praktycznie w nieznane. Do tegoż nie władał językiem angielskim. W Londynie zapisał się na studia do cenionej London School of Economics and Political Science(LSE) i za kilka miesięcy już całkiem dobrze mówił po angielsku.
Atmosfera Anglii odpowiadała mu jak najbardziej i już po upływie kilku lat Hersch Lauterpacht był całkiem zadomowiony w Wielkiej Brytanii. W Londynie w 1927 roku napisał kolejny swój doktorat na temat „Źródła prawa prywatnego i analogie w prawie międzynarodowym”. Ta praca i dziś uważana jest za dzieło o fundamentalnym znaczeniu naukowym. Od 1928 roku dr Lauterpacht pracował już jako wykładowca na LSE. Jako naukowiec skupił się na relacjach jednostki ze społeczeństwem i relacjach prawa międzynarodowego i ustawodawstwa narodowego. Był zainteresowany praktyczną pracą Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, powstałego według postanowień traktatu wersalskiego. Lauterpacht najważniejszym zadaniem prawa, „żywotną koniecznością”, uważał ochronę praw człowieka, ochronę praw konkretnej jednostki, głosił, że jednostki powinny „posiadać prawa międzynarodowe”. Była to innowacyjna i rewolucyjna teza. Właśnie w tym okresie czasu Hersch Lauterpacht ostatecznie wybrał karierę naukową, przed działalnością praktyczną, adwokacką. Był zauważony w środowisku profesorskim i szybko awansował w LSE. Rosła jego reputacja naukowa. W 1933 roku została opublikowana jego kolejna praca, mianowicie „The Function of Law in the International Community”.
Autor uważał tę rozprawę naukową za najważniejszą w swoim dorobku naukowym. Według wspomnień syna, Hersch Lauterpacht codziennie pracował bardzo intensywnie na uniwersytecie, również w domu, do późnego popołudnia. Już w latach 30. zaowocowało to kolejnymi sukcesami.
Hersch Lauterpacht szybko stał się znanym i cenionym prawnikiem w kołach nie tylko angielskich, lecz międzynarodowych. Na przykład, w 1933 roku cesarz Etiopii Haile Selassie powierzył właśnie jemu ekspertyzę prawną na temat aneksji Etiopii przez Włochy. Ze Szwajcarii zwracano się do niego o opinię prawną na temat prześladowania Żydów w Niemczech hitlerowskich. Pod koniec 1937 roku „żydowski chłopiec z Żółkwi” został wybrany na prestiżową katedrę prawa międzynarodowego uniwersytetu w Cambridge. Był to kolejny sukces, niestety absolutnie nie zauważony we Lwowie wśród społeczności prawników, również na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zaś ze Lwowem Hersch Laterpacht był nadal ściśle związany – tu (również w Żółkwi) mieszkali jego rodzice, brat, siostry i liczni dalsi krewni. W listach często alarmowali o narastaniu ekscesów antyżydowskich, konfliktów międzynarodowościowych i etnicznych. Hersch Lauterpacht kilka razy namawiał rodziców osiedlić się w Anglii, lecz oni za każdym razem odmawiali wyjazdu ze Lwowa. Już niedługo wszystko skończyło się dla nich tragicznie, mianowicie pełną zagładą lwowskiej rodziny Lauterpachtów podczas okupacji niemieckiej, jak również zagładą prawie całej społeczności żydowskiej w Galicji. Zginęło ponad 70 osób jego krewnych.
Z wybuchem II wojny światowej Hersch Lauterpacht nie tylko wykładał na uniwersytecie w Cambridge, ale też zaangażował się w praktyczną działalność potępienia faszystowskich przestępstw przeciwko ludzkości, prześladowania i eksterminacji Żydów w krajach okupowanych przez hitlerowców. W 1940 roku wygłosił serię wykładów i odczytów w USA, sfinansowanych przez Carnegie Foundation, nawiązał kontakty z Felixem Frankfurtem, sędzią Sądu Najwyższego USA i Robertem Jacksonem, prokuratorem generalnym USA w administracji prezydenta Roosevelta.
Właśnie Jackson „wykorzystał niektóre z pomysłów Lauterpachta w akcie Lend-Lease, który prezydent Roosevelt przeprowadził w kongresie kilka tygodni później” (Philippe Sands). Lauterpacht nawiązał też kontakt i aktywnie współpracował z Komitetem do spraw zbrodni wojennych, z Amerykańskim Komitetem Żydowskim i Światowym Kongresem Żydów w sprawach śledztwa o popełnionych na Żydach przestępstwach przez hitlerowców. W tym samym czasie, w listopadzie 1944 roku w USA ukazała się książka innego polskiego Żyda i absolwenta uniwersytetu lwowskiego Rafała Lemkina pt. „Axis Rule in Occupied Europe”, w której autor zdefiniował zbrodnie ludobójstwa (genocide) i zaproponował właśnie ten termin prawny. Pod koniec tegoż 1944 roku Lauterpacht oddał do druku własną książkę traktującą zagadnienia związane z prawami jednostki i jej obrony przez prawo międzynarodowe. W czerwcu 1945 roku została opublikowana kolejna praca Lauterpachta na temat międzynarodowej Karty Praw Człowieka.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 21 (433), 17 – 29 listopada 2023
