Jednym z jaskrawych wydarzeń w kulturalnym i naukowym życiu Lwowa w 2022 roku stało się wydanie monografii profesora Jurija Biriulowa pod tytułem „Dziedzictwo żydowskiej architektury Lwowa”. Monografia powstała jako rezultat wieloletniej pracy badawczej autora we lwowskich archiwach, muzeach, bibliotekach. Autor zdołał zebrać i zaprezentować unikatowe materiały naukowe, które wzbudziły ogromne zainteresowanie zarówno fachowców, jak i szerokiej publiczności, krajoznawców, miłośników Lwowa. Na razie książka zrobiła sensację we Lwowie, lecz wierzymy, że niedługo monografia będzie wydana po angielsku i po polsku i znajdzie zainteresowanych czytelników w innych krajach. W każdym bądź razie praca profesora Biriulowa miała we Lwowie fenomenalny sukces.
Nakład stanowił 1000 egzemplarzy, zaś już za miesiąc był całkiem wyczerpany i książkę nie można było kupić ani we lwowskich księgarniach, ani w wydawnictwie „Starego Lewa” które właśnie książkę wydało. Jest to oczywiście praca naukowa, ale także popularna, dostępna i ciekawa nie tylko dla naukowców, lecz też dla szerokiej publiczności. Monografia została rekomendowana do wydania przez Radę Naukową Lwowskiej Narodowej Akademii Sztuki, w której właśnie pracuje profesor Jurij Biriulow. Otrzymała też wysoką ocenę recenzentów, mianowicie polskiego profesora Jerzego Malinowskiego, prezesa Polskiego Instytutu Badań Sztuki Światowej w Warszawie, profesora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i izraelskiego naukowca Krawcowa, doktora historii sztuki z Centrum Badań Sztuki Żydowskiej Żydowskiego Uniwersytetu w Jerozolimie. Bardzo ważna dla wydania monografii była praca organizacyjna doktora habilitowanego Yohanana Petrovsky-Shterna, profesora Historii Żydowskiej Uniwersytetu w Evanston, Illinois, USA. Profesor Petrovsky-Shtern był również redaktorem naukowym monografii „Dziedzictwo żydowskiej architektury Lwowa”.
Monografia jest naukowym opracowaniem pamiątek architektury żydowskiej Lwowa od XVI wieku do 1939 roku. Książka powstała jako naukowy opis 440 pamiątek architektury żydowskiej Lwowa, tych, które można zobaczyć dziś przy ulicach miasta, jak i tych, które zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Autor podkreślił, że żydowskich zabytków we Lwowie jest znacznie więcej, lecz na razie wybrano najbardziej znaczące, reprezentujące żydowskie dziedzictwo kulturalne naszego miasta. Monografia została podzielona na pięć bloków według historycznego i funkcjonalnego przeznaczenia opisanych zabytków. Autor w pierwszej kolejności podał adresy (przedwojenne i obecne), rok lub wiek wzniesienia, własność, nazwisko architekta, historię budownictwa, również obecny stan i wykorzystanie zabytku. Wszystko to robi książkę bardziej zrozumiałą i lekką w czytaniu, zwłaszcza dla odbiorców niezawodowych. Niezwykle ciekawe są też materiały biograficzne o właścicielach, architektach i instytucjach, które przed wojną znajdowały się w tych obiektach. W monografii uwzględniono również słownik lwowskich architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego, bibliografie i adnotację w języku angielskim.
Prezentacja nowej monografii profesora Jurija Biriulowa miała miejsce w ostatnich dniach 2022 roku we lwowskim Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego. Wojna i agresja rosyjska nie przeszkodziły miłośnikom lwowskiego dziedzictwa historycznego wziąć udział w tej imprezie – sala była wypełniona, miejsc wolnych nie było. Obecny był autor prof. Jurij Biriulow i prof. Roman Jaciw, wicerektor Lwowskiej Narodowej Akademii Sztuki. Na prezentację przybył aż z USA prof. Yohanan Petrovsky- Shtern. Musiał odbyć lot z Ameryki do Niemiec, z Niemiec do Warszawy, dalej pociągiem do Krakowa, z Krakowa do Przemyśla i do Lwowa. Właśnie on rozpoczął prezentację monografii, a także opowiedział o różnych sytuacjach wynikających podczas pracy nad książką całego zespołu organizatorów i redaktorów oraz o dalszych planach wydania następnych tomów reprezentujących żydowskie dziedzictwo Lwowa. Profesor Petrovsky-Shtern między innymi powiedział, że „istnieje już pokaźna liczba książek poświęconych różnym aspektom, różnym stronom żydowskiego dziedzictwa Lwowa. Istnieje pokaźna liczba książek, w których opisany jest wkład żydowskiej gminy Lwowa w rozwój lwowskiej sztuki i kultury. Jest jednak bardzo ważny moment, który trzeba omówić osobno. Jest to stosunek każdego narodu do swojego dziedzictwa kulturalnego. Monografia profesora Biriulowa wskazuje, że społeczeństwo zmieniło swój stosunek do zagadnienia kim jesteśmy i jaki jest nasz stosunek do swojej historii. Książka wskazuje, że szanujemy nasze dziedzictwo, rozumiemy, że trzeba nam budować naszą przyszłość w oparciu o to dziedzictwo. Bez zrozumienia naszej przeszłości, po prostu nie jest możliwy ruch w kierunku przyszłości. Kiedy mówimy o żydowskiej architekturze Lwowa, mówimy również o żydowskiej społeczności miasta, również o polskiej, ukraińskiej i austriackiej społeczności. Razem owe społeczności składały barwną mozaikę dawnego Lwowa. Analizując żydowską architekturę Lwowa w aspekcie historyczno-kulturalnym, można dojść do wniosku, że wszystkie społeczności były powiązane ze sobą i żadna z nich nie tworzyła swojej kultury, swoich zabytków w izolacji od innych, lecz odwrotnie – w stałym i bardzo ścisłym kontakcie. Razem mamy ciekawy i zarazem skomplikowany obraz kulturalnego i materialnego rozwoju każdej społeczności. Przykładem może być jeden z czołowych zabytków żydowskiej architektury Lwowa, mianowicie szpital żydowski Maurycego Lazarusa przy ulicy Rappaporta. Zbudowany z inicjatywy bogatego mecenasa żydowskiego dla społeczności żydowskiej, lecz według projektu znanego architekta polskiego Kazimierza Mokłowskiego, zaś budowała gmach firma ukraińskiego przedsiębiorcy profesora Iwana Lewińskiego. Gmach został zbudowany w stylu mauretańskim, popularnym w żydowskiej architekturze Europy. Ten gmach, jak również szereg innych znaczących projektów architektonicznych, pomaga zrozumieć i przezwyciężyć tak zwane egocentryczne traktowanie tego, co nazywamy dziedzictwem narodowym. Wielonarodowościowa sztuka i architektura lwowska wyprowadza badaczy poza granice wąskiego spojrzenia na to, co nazywamy wkładem przedstawicieli różnych społeczności, różnych narodowości w kulturalne dziedzictwo Lwowa. Przychodzimy do wniosku, że dziedzictwo to wychodzi poza granice tylko żydowskiego, tylko polskiego czy tylko ukraińskiego. Zabytkowa, historyczna część Lwowa również wychodzi poza granice tylko polskiej, tylko ukraińskiej, tylko żydowskiej czy tylko ormiańskiej dzielnic, czyli znów poza granice egocentrycznego rozumienia rozwoju tych narodowości, ich dziedzictwa architektonicznego, artystycznego i kulturalnego. Właśnie o tym opowiada monografia profesora Jurija Biriulowa”.
Monografia „Dziedzictwo żydowskiej architektury Lwowa” jest dopiero pierwszą jaskółką szerszego projektu badań dziedzictwa lwowskich Żydów. Profesor Yohanan Petrovsky-Shtern pracuje nad tym projektem już od roku 2017. W lutym 2023 roku planowane jest wydanie kolejnego tomu, mianowicie monografii Iryny Kotłobułatowej. W planach jest też monografia o grafice i malarstwie żydowskich artystów lwowskich, katalogi dzieł sztuki żydowskiej związanej ze Lwowem czy też katalogi zbiorów sztuki żydowskiej lwowskiego Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego. Wydawnictwo tych książek jest możliwe tylko dlatego, że we współczesnym ukraińskim Lwowie jest szerokie zainteresowanie dziedzictwem wszystkich narodowości zamieszkujących miasto w ciągu długich wieków jego historii. Wojna oczywiście wnosi swoją korektę w te plany. Zamierzano, już w 2023 roku, wydać drugi nakład monografii Jurija Biriulowa. O tę książkę stale pytają we wszystkich księgarniach Lwowa, ale są trudności techniczne. Pierwszy nakład był wydrukowany w Charkowie, gdzie przed agresją rosyjską była potężna baza poligraficzna. Niestety, Charków bardzo ucierpiał od bombardowań rosyjskich, część drukarni jest nieczynna, do innych są wielkie kolejki klientów. Ale mamy nadzieję, że już niedługo odniesiemy zwycięstwo nad wrogiem i że wszystko, co zrujnowane zostanie odbudowane, natomiast odbiorcy ujrzą wszystkie książki, o które chodziło w tym reportażu.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 1 (413), 17 – 30 stycznia 2023
