Na naszą redakcyjną półkę książkową trafiła interesująca publikacja z dziedziny wspomnień z lat przedwojennych i II wojny światowej. Ukazuje ona świadectwo osoby, która przeżyła holokaust i była naocznym świadkiem okropności sowieckiej i hitlerowskiej okupacji na naszych terenach.
Książka nosi tytuł „Mila Sandberg-Mesner: Ocalona z Zagłady, autorka, mówczyni, humanistka” i wydana została w 2023 r. w Lublinie przez Stowarzyszenie „Studnia Pamięci”. Publikacja została opracowana w oryginalny sposób. Ma trzy autorki: Hanię Fedorowicz, która dokonała wyboru tekstów, Sachę Marie Levay, która wykonała projekt okładki i szatę graficzną książki i Krystynę Sokołowską, która dokonała przekładu z języka angielskiego i korekty tekstu polskiego. We trójkę znały dobrze Milę Sandberg-Mesner, spotykały się z nią, przyjaźniły i korespondowały w różnych okresach. Hania Fedorowicz, która dokonała wyboru tekstów, sama określa Milę, jako „swoją bratnią duszę”. Taki też tytuł nosi jej wstęp od autorki.
Okazuje się, że rodziny Sandbergów i Fedorowiczów pochodziły z tej samej miejscowości – Zaleszczyk i w tych odległych czasach znały się i przyjaźniły ze sobą. Wyszło to na jaw dopiero po poznaniu obu pań w 2010 r. Hania, chociaż urodzona już po wojnie, wychowana była w domu w atmosferze wspomnień o przedwojennych Zaleszczykach, znanym w okresie międzywojennym kurorcie polskim.
Natomiast Sacha Marie Levay wspomina w swoim wstępie: „Spotkałyśmy się w montrealskim Muzeum Sztuk Pięknych w roku 1991. (…) Twoje koleżanki i koledzy z muzeum zapamiętali Cię jako życzliwy i natchniony żywioł (taką jesteś nadal!). każdy, kto miał przywilej Cię poznać, odczuwał natychmiast, że jesteś wcieleniem dobroci”.
Z kolei w swoim wstępie do książki Krystyna Sokołowska wspomina, jak w 1994 r. Mila udzieliła pierwszego wywiadu. Było to właściwie opowieść o jej losach, o losach jej rodziny i innych ludzi, który nagrała dla programu „Living Testimonies” w ramach działalności Fundacji Shoah Stevena Spielberga. Jak wspomina Krystyna, Mila spisywała przez lata swoje wspomnienia na karteczkach, nazywając je „winietkami”. Późniejsze opracowanie winietek przez Alę Giżycką stało podstawą do licznych opublikowanych wspomnień, i artykułów publikowanych w czasopismach. Przede wszystkim na ich podstawie powstała główna publikacja Mili Sandberg-Mesner – „Światło w mroku”, która ukazała się w polskim przekładzie w 2015 r.
Z takich właśnie winietek Mili powstała omawiana publikacja.
Oprócz wstępu od trzech autorek książka składa się z dwóch podstawowych rozdziałów: „Z kalendarza Mili Mesner”, „Artykułów opublikowanych w czasopiśmie „Głosy Podolan”2021-2022” i „Wybrane z kalendarza”.
W artykułach „Z kalendarza Mili” mamy opis ocalałego zdjęcia rodzinnego Sandbergów zrobionego w Zaleszczykach. Mila przedstawia tu swoją rodzinę i losy niektórych jej członków w czasie II wojny światowej – niestety większość rodziny zginęła w Zagładzie. Przedstawione w tym rozdziale są listy Mili i reportaże z wydarzeń, a których brała udział – odsłonięciu pomnika ku pamięci Żydów w Zaleszczykach w 2011 r. i jej przemówienie na uroczystości wręczenie medalu „Sprawiedliwy wśród narodów świata” Albinowi Tyllowi.
Albin Tyll (Thiel) okazał się aniołem stróżem dla Mili i jej rodziny w czasie okupacji sowieckiej i hitlerowskiej. Dzięki jego odwadze, pomysłowości i sprytowi Mili, jej siostrze Loli i kuzynce Jasi udało się przetrwać Zagładę. Niestety rodzice Mili nie zgodzili się na ucieczkę z transportu do Bełżca i zginęli w tym obozie.
Za swoją postawę w czasie wojny został udekorowany tym medalem, a świadectwo o nim dała właśnie Mila Sandberg-Mesner i ona to wręczyła zaszczytną nagrodę jego córce Grażynie Madejskiej w Katowicach w 2013 r.
Rozdział drugi mieści wspomnieniowe artykuły, które ukazały się w czasopiśmie „Głosy Podola” w latach 2021-2022. Mila Sandberg-Mesner opisuje tu życie w Zaleszczykach po I wojnie światowej, osoby, które znała i które odegrały szczególną rolę w jej życiu.
Opisuje też tragedię, która miała miejsce na moście kolejowym przez Dniestr. Mianowicie, sowieci po wybuchu wojny z Niemcami opróżnili więzienie w Zaleszczykach i innych miejscowościach, a więźniów załadowano do wagonów towarowych i wtoczono je na most. Most był przygotowany do wysadzenia i do tego doszło, gdy wagony znalazły się na moście. Kto nie zginął w czasie wybuchu, ten utonął, uwięziony w wagonach, w wodach Dniestru.
Ta tragedia została upamiętniona kapliczką w okolicach mostu, gdzie w rocznię tragedii – 5 lipca – zbierają się mieszkańcy Zaleszczyk na modlitwę za dusze pomordowanych Polaków, Ukraińców i Żydów.
W rozdziale tym umieszczono również pisemne podziękowania uczniów jednego z koledżów w Toronto, którzy mieli możliwość porozmawiać z Milą Sandberg-Mesner on-line, zadać jej pytania i dowiedzieć się wiele dla nich nowego.
W „Wybrane z kalendarza” przytoczono kilka ważnych dat: promocję książki „Światło w mroku”, prezentację filmu z udziałem Mili Sandberg-Mesner i uroczystości wręczenia medalu „Sprawiedliwy wśród narodów świata”.
Książka liczy106 stron, jest bogato ilustrowana w zdjęcia z przedstawionych uroczystości, w których udział brała Mila Sandberg-Mesner, a również w zdjęcia archiwalne. Wydanie jest dwujęzyczne – polsko-angielskie, co jest również atutem tej publikacji, bowiem jest wspaniałym podręcznikiem do nauki i doskonalenia języka angielskiego.
Krzysztof Szymański
Tekst ukazał się w nr 3-4 (439-440), 29 lutego – 14 marca 2024
