19 marca br. profesor Mykoła Bandriwski, znany lwowski archeolog, autor licznych prac naukowych i naukowo-popularnych wygłosił na posiedzeniu Ukraińskiego Towarzystwa Fotograficznego (UFOTO) niezwykle cenny referat, dotyczący jego prac wykopaliskowych na terenie Lwowa. Prelegent dokładnie opisał m. in. wyniki badań archeologicznych w krypcie katedry greckokatolickiej pw. św. Jura i w podziemiach kościoła pw. św. Marii Magdaleny. Pierwszą część reportażu o jego relacjach z tych prac „Nowy Kurier Galicyjski” opublikował w marcu br. (nr 7). Obecnie przedstawiamy dalszy ciąg tych niezwykle intrygujących i barwnych opowieści profesora, również o jego badaniach naukowych co do autentyczności odnalezionych w tejże krypcie szczątków księcia halickiego Jarosława Ośmiomysła (1130–1187).
Od listopada 1991 roku grupa archeologów lwowskich prowadziła badania archeologiczne w krypcie katedry św. Jura. Pewnego dnia miało miejsce naprawdę niezwykłe wydarzenie – archeolodzy natrafili na drewnianą skrzynię o wymiarach 40 na 350 cm. Znajdowały się w niej kości szkieletu mężczyzny i list lwowskiego profesora Jarosława Pasternaka, w którym naukowiec stwierdzał, że szczątki należą do księcia Jarosława Ośmiomysła i że profesor J. Pasternak osobiście ukrył je w krypcie 31 sierpnia 1939 roku, w przeddzień wybuchu II wojny światowej. Profesor Jarosław Pasternak stwierdzał w tym liście, że to osobiście on w 1937 roku znalazł pochówek księcia i wykopał jego szczątki w podziemiach XII-wiecznego soboru Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy w książęcym Haliczu (w Kryłosie).
Odnalezienie w 1991 roku przez lwowskich archeologów szczątków księcia Jarosława Ośmiomysła i listu profesora Jarosława Pasternaka było prawdziwą sensacją w skali nie tylko Ukrainy, lecz ogólnoeuropejskiej. W następnych dniach archeologowie na konferencji prasowej ogłosili pierwsze wyniki swoich prac wykopaliskowych. Sobór pw. Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy w książęcym Haliczu ( w Kryłosie) został zburzony w XIII wieku i przed pracami wykopaliskowymi profesora J. Pasternaka (30. lata XX wieku) nikt dokładnie nie wiedział, czy zachowały się i gdzie znajdują się jego fundamenty. Dopiero profesor Jarosław Pasternak w sierpniu 1936 roku po trzech latach poszukiwań odnalazł fundamenty świątyni i rozpoczął ich metodyczne badania. Rozkopano 32,5 metra ściany i w 1937 roku profesor J. Pasternak odnalazł fundamenty przedsionka (kruchty) w zachodniej części dawnego soboru, zaś pod nim – kryptę z nienaruszonym pochówkiem mężczyzny w kamiennym sarkofagu. Wprost na miejscu wykopalisk profesor J. Pasternak zorganizował konferencję prasową i ogłosił wyniki swoich badań, stwierdzając, że odnalazł szczątki legendarnego księcia Jarosława Ośmiomysła. Sensacyjna wiadomość obleciała cały świat. Z całej Galicji samorzutnie do Halicza przyjeżdżały liczne wycieczki i pojedyncze osoby. Prace wykopaliskowe w Haliczu profesor kontynuował do 1941 roku. Lecz J. Pasternak nie opublikował więcej żadnych dokładniejszych informacji o tak wybitnym osiągnięciu. Nawet w jego książce „Stary Halicz”, wydanej w 1944 roku w Krakowie, nie ma planu krypty, nie ma zdjęcia żadnej ze znalezionych kości.
Już w 1991 roku, od razu po konferencji prasowej lwowskich archeologów wynikły pytania czy są dostateczne dowody i inne świadectwa, że profesor Jarosław Pasternak wykopał właśnie szczątki księcia Jarosława Ośmiomysła, a nie kogoś innego. Zwrócono między innym uwagę, że książęta, zwłaszcza tak wybitni jak Jarosław Ośmiomysł, byli chowani w drogich (marmurowych lub alabastrowych) artystycznie ozdobionych sarkofagach, w zbudowanych w tym celu kaplicach, a nie w przedsionku przy wejściu do świątyni.
Rzeczywiście, jak powiedział prof. Mykoła Bandriwski, pochówek w krypcie pod przedsionkiem nie odpowiadał wielkości postaci księcia, władcy ziemi Ruskiej od Karpat do Dunaju. W kwietniu 1992 roku swoje wątpliwości na ten temat wyraził Wołodymyr Wójcyk, znany lwowski historyk sztuki. We lwowskiej gazecie „Ratusza” opublikował artykuł, w którym argumentował swoje zdanie w sprawie przynależności znalezionego w Kryłosie pochówku księciu Jarosławowi Ośmiomysłowi.
Artykuł miał wymowny tytuł „Ostrożniej z sensacjami”. Wołodymyr Wójcyk pisał: „Przy wykopaliskach w podziemiach soboru Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy prof. Jarosław Pasternak znalazł kamienny sarkofag z zachowanymi w nim kośćmi, które archeolog uznał bez zastrzeżeń za pochówek księcia Jarosława Ośmiomysła. Za argument wybitnego naukowca na korzyść księcia Ośmiomysła uznano fakt, że był to jedyny odnaleziony przez niego kamienny sarkofag. Gdyby tak właśnie było, nie mielibyśmy wątpliwości, że posiadamy bezcenne szczątki wielkiego budowniczego państwa ukraińskiego, z czego możemy być dumni.
Ale czy jest tak naprawdę? Czy rzeczywiście był to jedyny sarkofag odnaleziony w soborze Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy? Powiedzmy szczerze – nie, i mamy na to poważne argumenty. W tej sprawie sensacyjnie wygląda relacja księdza Omeliana Lewickiego opublikowana w prasie lwowskiej w 1881 roku. Pisze on (czyli o. Omelian Lewicki) o istniejących i nieistniejących dziś zabytkach starego Halicza, również o kaplicy, która została zbudowana na fundamentach katedry Jarosława Ośmiomysła, w jej południowo-zachodnim narożniku. Wprawdzie wówczas i przed wykopaliskami Jarosława Pasternaka ten fakt (że XVI-wieczna kaplica została zbudowana na fundamentach XII-wiecznej świątyni) nie był znany. Udowodniły to dopiero prace wykopaliskowe Jarosława Pasternaka i późniejszych archeologów ukraińskich. Otóż ojciec Omelian Lewicki pisał, że metropolita Antoni (Angełowicz) i o. Mychajło Harasewicz zarządzili w kaplicy wykopaliska i głęboko pod ziemią odnaleźli cztery sarkofagi z alabastru, które jednak przy wyciągnięciu na górę rozsypały się na kawałki. Prace wykopaliskowe prowadzono nie później niż w 1814 roku. Właśnie w latach 1807–1814 Antoni Angełowicz był metropolitą halickim, przedtem biskupem przemyskim. Właśnie na ten czas trzeba datować pierwsze amatorskie wykopaliska w starym Haliczu… Otóż, poza wykopanym przez Jarosława Pasternaka kamiennym sarkofagiem, znacznie wcześniej zastały odnalezione jeszcze cztery alabastrowe.
Jak te sarkofagi okazały się w XVI-wiecznej kaplicy, dokładnie nie wiadomo. Możliwe są dwa warianty. Pierwszy – kiedy w 1241 roku Tatarzy zrujnowali katedrę pw. Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy, alabastrowe sarkofagi zostały przeniesione do kaplicy. Drugi, najbardziej wiarygodny, że pochówki znajdowały się w tym miejscu już w XII wieku i zostały zachowane in situ (w miejscu). Teraz mamy pytanie: który z pięciu znalezionych sarkofagów mógł należeć do księcia Jarosława Ośmiomysła? Jak wiadomo, w XII wieku chowano w świątyniach nie tylko ludzi świeckich (książąt, bojarów), ale i duchownych, również głównych budowniczych świątyń. Poza tym książę Jarosław Ośmiomysł miał dwóch synów. W katedrze został też pochowany książę Roman Mścisławowicz… Jest jeszcze jeden ciekawy fakt. Profesor Jarosław Pasternak wiedział o publikacji o. Omeliana Lewickiego i jego artykuł we lwowskiej gazecie „Słowo”(1881 rok) podał w bibliografii do swojej książki „Stary Halicz”, lecz ani słowem nie wspominał o znalezieniu czterech alabastrowych sarkofagów”. Na zakończenie artykułu Wołodymyr Wójcyk wnioskuje: „Otóż mamy teraz racje, by zapytać: w którym z sarkofagów znajdowały się szczątki księcia Jarosława Ośmiomysła – w kamiennym (znalezionym przez profesora Jarosława Pasternaka) czy w jednym z alabastrowych, znalezionych przez metropolitę Antoniego Angełowicza?”.
Profesorowi M. Bandriwskiemu owa zagadka historyczna nie daje spokoju od czasu prac archeologicznych w krypcie soboru św. Jura ( czyli już trzydzieści trzy lata!). W swoim referacie na posiedzeniu UFOTO powiedział, że podczas późniejszych prac wykopaliskowych w podziemiach soboru Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy w Haliczu odnaleziono 15 sarkofagów, co bardzo komplikuje sprawę identyfikacji szczątków księcia Jarosława Ośmiomysła. Reasumując powyższe, Mykoła Bandriwski wnioskował:
– Na dziś mamy poważne wątpliwości, czy prof. Jarosław Pasternak wykopał szczątki właśnie księcia Jarosława Ośmiomysła. Z wielkim żalem rezygnujemy z pięknej, barwnej hipotezy, przypuszczenia profesora Jarosława Pasternaka, lecz nauka powinna być obiektywną. Lwowscy krajoznawcy do dnia dzisiejszego opowiadają o pochówku w krypcie katedry św. Jura szczątków księcia Jarosława Ośmiomysła. Ale nauka i krajoznawstwo – to dwie linie równoległe. Dla nauki do dziś pozostaje zagadką, co tak naprawdę znalazł w 1937 roku profesor Jarosław Pasternak w kryptach soboru Uspenija (Zaśnięcia) Bogurodzicy w starym Haliczu.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 8 (444), 30 kwietnia – 16 maja 2024
