„Wędrówka przez miejsca dziedzictwa litewskiego na Ukrainie” – przewodnik turystyczny pod tym tytułem wydała organizacja społeczna „East European Cooperation” w ramach projektu zrealizowanego przy wsparciu Rady Kultury Litwy i Konsulatu honorowego Litwy we Lwowie.
– Jest to pierwsza próba zebrania materiału historycznego o ważnej dla Litwy spuścizny na Ukrainie w jedną kompletną publikację – powiedziała Czytelnikom Kuriera Galicyjskiego Beatričė Beliavciv, dyrektor tej organizacji i kierownik projektu. – W taki sposób staramy się popularyzować nieznane szerszym kręgom obiekty historyczne, odkryć ich prawdziwą wartość historyczną. Stanie się to instrumentem do poparcia rozwoju potencjału turystycznego różnych regionów Ukrainy, a także przyciągnie uwagę społeczeństwa litewskiego i ukraińskiego do kwestii ochrony wspólnej spuścizny historycznej i zachowania jej dla przyszłych pokoleń.
Beatričė Beliavciv opowiedziała o działalności organizacji East European Cooperation.
– Założona została w 2015 roku na Litwie i jej zadaniem jest współpraca z muzeami, fundacjami kultury, instytucjami naukowo-badawczymi. East European Cooperation realizuje projekty, skierowane na zachowanie litewskiej spuścizny kulturalno-historycznej na terenach Ukrainy. W taki sposób stara się wypełnić białe plamy wspólnej pamięci historycznej obu krajów – podkreśla pani Beatričė.
– Dziś coraz częściej obserwujemy wzrost społecznego zainteresowania własną pamięcią historyczną i spuścizną kulturalną – mówiła dalej Beatričė Beliavciv. – Po raz kolejny przerzucamy karty przeszłości i staramy się przeanalizować wydarzenia historyczne. Dlaczego jest to ważne? Przede wszystkim dlatego, że studiując wydarzenia historyczne koncentrujemy się nie na przeszłości, lecz na tym, co pozostało i dotyczy dnia dzisiejszego. Kierujemy się głównie do spuścizny historycznej będącej fundamentem współczesnej kultury każdego narodu. Ta spuścizna jest również podstawą światowej koncepcji turystyki, która we współczesnym europejskim pojęciu gwarantuje jej zachowanie. Jednak, żadna kultura, jak i jej spuścizna, nie jest jednorodną i izolowaną. Przeważnie jest to wynik działania kilku historycznych epok i współdziałania różnych tradycji. Nasz projekt badań, aktualizacji i popularyzacji litewskiej spuścizny kulturalnej na Ukrainie połączył różne organizacje społeczne i grupy ekspertów obu państw. Dzięki temu miały miejsce badania naukowe zabytków architektury okresu Księstwa Litewskiego na Ukrainie. W muzeach i archiwach odszukano wiele materiałów odkrywających nieznane wcześniej okoliczności. Naszym celem jest pokazanie wspólnego kontekstu historycznego na terenach Ukrainy i umiejscowienie go w narodowej spuściźnie obu państw. Aktualizowano obiekty litewskiej spuścizny kulturalnej i historycznej takie jak groby uczestników powstania styczniowego we Lwowie. We współpracy z naszymi partnerami otwarte zostały ekspozycje dotyczące książąt Koriatowiczów i ich działalności w Mukaczowie i Kamieńcu Podolskim. Opracowaliśmy trasy turystyczne jako podstawy przyszłych Szlaków Kulturowych Europy: „Trasa księcia Feodora Koriatowicza” i „Trasa historyczna Tatarów Krymskich z Krymu na Litwę”. Na podstawie badań naukowych uzupełniliśmy informację w encyklopedii publicznej Wikipedii, nawiązaliśmy umowy z regionalnymi centrami turystycznymi w celu poszerzenia propozycji tras turystycznych i liczby zabytków na tych trasach – stwierdza Beatričė Beliavciv.
W przewodniku wykorzystano materiały zebrane przez naukowców w ciągu ostatnich pięciu lat. Dr Swietłana Bilajewa z Instytutu Archeologii Ukraińskiej Akademii Nauk, prowadząca badania archeologiczne w miejscowości Tiaginka nieopodal Chersona, odnalazła na wyspie w miejscu zlewiska rzek Tiaginka i Dniepr resztki fortyfikacji z przełomu XIV-XV wieków, którą książę Witold wybudował tam dla ochrony południowych rubieży Wielkiego Księstwa Litewskiego i szlaków handlowych z Morza Czarnego do krajów Bałtyckich. Jak twierdzi historyk, podpory tej fortecy są podobne do tych w zamku w Trokach na Litwie, a piętrowa wieża ma analogiczną konstrukcję, jaką widać w tradycjach zamków w Polsce, na Białorusi i Litwie. Wzdłuż południowego muru fortecy odnaleziono bełty kusz, analogiczne do litewskich z tego okresu, a również nakładki na skórzane torby – prawdopodobnie kupców lub innych handlowców. Ważne są również świadectwa kontaktów z Polską już w początkowym okresie istnienia fortecy – znaleziono polskie monety Władysława Warneńczyka i Zygmunta III. Znaleziono wiele dowodów świadczących o intensywnym handlu ze Wschodem. Kompleks Tiaginia (Tiagin, Teginia) posiada nadzwyczajne znaczenie dla nowego spojrzenia na procesy historyczne.
– Te znaleziska na południu Ukrainy świadczą o obecności Wielkiego Księstwa Litewskiego i Ruskiego i jednocześnie sprostowują ideę „dzikiego pola” z historiografii radzieckiej – stwierdziła Swietłana Bilajewa.
Podczas kompletowania materiałów na Polesiu, Ziemi Kijowskiej, Siewierskiej i Połtawskiej uczestnicy projektu przeanalizowali losy dawnych zabytków litewskich. Na przykład w Owruczu na Żytomierszczyźnie w miejscu dawnego zamku w czasach Rzeczypospolitej w XVII wieku wybudowano kościół jezuitów. Świątynia później służyła grekokatolikom i prawosławnym, aż do jej zniszczenia przez komunistów w latach 30. XX w. Obecnie został wybudowany tam nowy sobór prawosławny.
Opracowując przewodnik wykorzystano książki historyka dr. Borysa Czerkasa z Instytutu Historii Ukrainy NAN, w których opisuje on badania nad historia Czernihowa. Dowiadujemy się, że miasto położone na północnym wschodzie od Kijowa nad rzeką Desną było od dawna książęcą stolicą tych ziem, noszącą nazwę Siewierszczyzna. W czasach nawały mongolskiej miasto utraciło swe znaczenie i podupadło wskutek przeniesienia stolicy regionu do Briańska. Miasto odzyskało swe znaczenie w czasach panowania książąt Gedyminowiczów, szczególny zaś rozwój osiągnęło w czasach księcia Świdrygiełły, który podniósł go do stopnia miast królewskich. W tym właśnie okresie wojowie z Czernihowa pod sztandarami Wielkiego Księstwa Litewskiego walczyli z krzyżakami. W XIV–XV wiekach następuje okres intensywnej rozbudowy miasta. W czasie panowania Gedyminowiczów na podwalinach starych fortyfikacji odnowiono czernihowski zamek obronny. Po okresie pobytu w mieście wojsk Moskowii forteca została odnowiona w czasach Rzeczypospolitej i długo służyła później kozakom.
Borys Czerkas zwrócił również uwagę na Sobór św. Trójcy w Czernihowie, uważany za budowlę z okresu państwa kozackiego. Świątynia została zaprojektowana przez architekta z Wilna Jana Zauera (Zaorowicza, Zahora). Litewski architekt połączył tu wpływy północnoeuropejskiej sztuki i tradycji ukraińskiego baroku. Fundował świątynię Iwan Mazepa, jej budowę rozpoczęto w 1679 roku. Ten sam architekt projektował również szereg innych obiektów na tych terenach, jak np. Mgarski klasztor Przemienienia Pańskiego w obecnym obw. połtawskim. Jak twierdzi dr Czerkas – „świątynia unosi się nad ziemią, łącząc świat bałtycki i stepowy, pokazując zwycięstwo osiadłej cywilizacji europejskiej nad koczowniczą stepową”.
Nad rzeką Desną leży również miasto Nowogród Siewierski, który w okresie Rusi Kijowskiej był książęcą stolicą. Jak opisuje Borys Czerkas, wraz z przejęciem tych ziem przez Gedyminowiczów ich włodarzem został książę Korybut, syn Olgierda. Wojowie z tego miasta brali udział we wszystkich wojnach, prowadzonych przez Księstwo Litewskie. W okresie Rzeczypospolitej wybudowano tu męski klasztor Przemienienia Pańskiego. W XVII–XVIII wieku otrzymał on kształt, który zachował się do naszych czasów. Ten obronny klasztor jest przykładem obronnych obiektów sakralnych tego okresu.
Szczególne miejsce w przewodniku poświęcone jest Kijowowi, jednemu z centrów Wielkiego Księstwa Litewskiego, ziem leżących obecnie na terenach współczesnej Ukrainy. Rządy sprawowała tam część rodu Gedyminowiczów – Włodzimierzowicze. Kroniki z tamtych czasów Wielkiego Księcia Litewskiego tytułują Witolda jako księcia litewskiego i kijowskiego. Zamek kijowski z tamtego okresu istniał od 1362 roku do początku XVIII wieku. Jako budowla z okresu litewskiego nosił wśród ludu takąż nazwę – „Litewski”. Sobór Wniebowstąpienia NMP – główna świątynia Ławry Peczarskiej w Kijowie – była miejscem pochówku książąt litewskich. Najbardziej znany wśród nich był książę, hetman i wybitny wódz Konstanty Ostrogski.
Jednak najwięcej obiektów spuścizny litewskiej znajduje się na Wołyniu i Podolu. Jednym z takich jest znany zamek Lubarta w Łucku. Niedaleko stąd leży zachowany do dziś zamek w Ołyce książąt Radziwiłłów – jednego z najpotężniejszych rodów litewskich i Rzeczypospolitej. W obw. rówieńskim mamy zamki i pałace w takich miejscowościach jak: Ostróg, Międzyrzecz, Dubno, Korzec. W obw. chmielnickim zachowały się zabytki w Starokonstantynowie, Zasławiu, Międzybożu, Latyczowie i, naturalnie, Kamieniec Podolski. W obw. tarnopolskim jest to przede wszystkim rodowe gniazdo Koriatowiczów-Wiśniowieckich – Wiśniowiec, gdzie zachowała się wzniesiona w czasach litewskich w 1531 roku cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego. W 2016 roku strona litewska przekazała do muzeum w pałacu w Wiśniowcu na stałą ekspozycję portrety książąt Wiśniowieckich. W obw. tarnopolskim zabytki litewskiej kultury możemy zobaczyć w Krzemieńcu, Skale Podolskiej. Powstanie i rozwój miasta Winnicy również przypada na czasy panowania tu książąt Koriatowiczów. Dziś większość obiektów z czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego można obejrzeć jedynie na obrazach z tamtych czasów. Zachowały się tu jedynie zabudowania klasztorów dominikanów, franciszkanów i jezuitów.
Projekt zwraca uwagę również na działaczy kultury pochodzenia litewskiego. Fundamentem zbiorów dzisiejszego Muzeum Sztuki im. Oleksija Szowkunenki w Chersoniu są zbiory sztuki pięknej, założone przez działacza kultury, mecenasa i kolekcjonera księcia Mikołaja Giedroycia (1853-1933), przedstawiciela starego rodu litewskiego. Zebrał on kolekcję najbardziej znanych malarzy i wspierał finansowo nieznanych początkujących artystów. Zapoczątkował wystawy objazdowe. Dzięki niemu powstały również zbiory dzieł sztuki w Mikołajowie, Mariupolu, Dnieprze, Sumach i na Krymie. W 1930 roku został aresztowany przez NKWD, jego majątek skonfiskowano. Zmarł w biedzie. Obecnie uczczony jest w kilku tablicach pamiątkowych.
We wspomnianym Muzeum w Chersoniu zachowały się dzieła 49 malarzy litewskich, w tym tak znanych, jak Augustinas Savickas i jego syn Raimondas Savickas. Natomiast w Chersońskim muzeum krajoznawczym przechowywana jest „Ewangelia”, wydrukowana w 1600 r. w Wilnie.
W przewodniku nie zapomniano i o litewskiej spuściźnie we Lwowie i Ziemi Lwowskiej, ale dokładniej o tym opowiemy Czytelnikom Kuriera Galicyjskiego w kolejnych następnych numerach.
Na zakończenie rozmowy Beatričė Beliavciv sprezentowała redakcji oryginalne wydanie informacyjne o komnacie pamięci Teodora Koriatowicza, która została przed trzema laty otwarta na zamku w Mukaczewie na Zakarpaciu.
Znany litewski historyk prof. Alfredas Bumblauskas we wstępie do tego wydania podkreślił:
– Gdy mówimy o okresie Teodora Koriatowicza w Mukaczewie, nie zawsze uświadamiamy, że mowa tu o Litwie, ponieważ nie jest to Wielkie Księstwo Litewskie, lecz historyczne tereny Węgier. Mówimy jednak o czasach Witolda Wielkiego, do którego z szacunkiem odnosi się zarówno Litwa, jak i Ukraina. Właśnie od tego momentu rozpoczyna się wspólna spuścizna historyczna dwóch narodów. Czasy te ważne są też i z tego powodu, że świadczą o wspólnej drodze Litwy i Ukrainy do Europy – zaznacza prof. Bumblauskas.
Beatričė Beliavciv, „East European Cooperation”, Chersońska organizacja społeczna „Centrum kulturalne Ukraina-Litwa”. Według materiałów badań historycznych naukowców i historyków obu państw, w tym dr Borysa Czerkasa i archeologa dr Swietłany Bilajewej.
Konstanty Czawaga
Tekst ukazał się w nr 24 (388), 27 grudnia 2021 – 17 stycznia 2022
Konstanty Czawaga
Przez całe życie pracuje jako reporter, jest podróżnikiem i poszukiwaczem ciekawych osobowości do reportaży i wywiadów. Skupiony głównie na tematach związanych z relacjami polsko-ukraińskimi i życiem religijnym. Zamiłowany w Huculszczyźnie i Bukowinie, gdzie ładuje swoje akumulatory.
