Na obszarze ziem Ukrainy wchodzących niegdyś w skład Rzeczypospolitej wielu narodów znajdowała się moc domów szlacheckich – pałaców i dworów, wybudowanych w XVIII i XIX w.
Wiele z nich powstało w ostatniej ćwierci XVIII w. i w pocz. XIX w., w okresie dominacji stylu klasycystycznego. Do dnia dzisiejszego, mimo zniszczeń dwóch wojen światowych i działań reżimu komunistycznego, przetrwało kilka znamienitych przykładów klasycystycznej architektury rezydencjonalnej, o których warto pamiętać.
Pałac w Międzyrzeczu Koreckim (Wielkim), koło Korca stanowi jeden z najpiękniejszych rezydencji na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Budynek ten został ufundowany w ostatniej ćwierci XVIII w. przez ówczesnego właściciela miejscowości Jana Kazimierza Steckiego h. Radwan piastującego wówczas godność chorążego koronnego. Jego ojciec – Kazimierz Stecki był kasztelanem kijowskim, po którym Jan Kazimierz Stecki odziedziczył Kustyn na Wołyniu oraz inne majątki. Chorąży Stecki był człowiekiem przedsiębiorczym i szybko pomnożył odziedziczoną fortunę, co pozwoliło mu na wybudowanie dwóch pałaców: jednego w rodzinnym Kustyniu, drugiego w zakupionym w 1773 r. od Lubomirskich Międzyrzeczu Koreckim. Sporządzenie projektów obydwu budowli powierzył najpewniej znakomitemu warszawskiemu architektowi pochodzenia niemieckiego Szymonowi Bogumiłowi Zugowi. Miejsce na rezydencję międzyrzecką nie zostało wybrane przypadkowo. „Park i pałac hr. Steckich położony jest na osi pięknej alei, wysadzanej niegdyś włoskimi topolami, prowadzącej do miasta przez rozległe łąki. Założony na stoku rozległego wzgórza stwarza monumentalne ramy dla klasycystycznej architektury pałacu” pisali w 1939 r. Krystyna Żelechowska i Gerard Ciołek znawcy zabytkowych ogrodów Wołynia.
Sam pałac należy do typu rezydencji palladiańskich, których cechą jest to, że korpus główny łączą z prostopadłymi oficynami ćwierćkoliste galerie. Korpus główny pałacu od frontu flankują po bokach wydatne ryzality, zaś po środku ozdabia joński portyk kolumnowy dostawiony do utworzonego z sześciu kolumn pseudoryzalitu. Oś środkową pałacu została zaakcentowana dodatkowo swoistym belwederem, który przełamuje horyzontalną bryłę pałacu. Elewacja pałacu od strony ogrodu została ukształtowana w prostszy sposób. Jej dominantę stanowi sześciokolumnowy portyk z balkonem wsparty na kolumnach, które pierwotnie utrzymane były w porządku korynckim, co powodowało, że pałac międzyrzecki jawił się gościom, nadjeżdżającym od strony parku i miasteczka, jako majestatyczna budowla. Po Janie Kazimierzu Steckim (zm. 1820 r.) dobra międzyrzeckie przeszły na jego syna Józefa Steckiego, po nim zaś, na wnuka Ludwika Steckiego, któremu za udział w walkach z Rosjanami w powstaniu listopadowym (1830/1831 r.) zostały skonfiskowane. Dzięki wielu staraniom rodzinnym w 1859 r. władze carskie zwróciły majątek właścicielom i kolejnym dziedzicem Międzyrzeca stał się Witold Stecki, prawnuk Jana Kazimierza. Do 1939 r. pałac międzyrzecki znajdował się w posiadaniu rodziny Steckich. Pałac posiadał pierwotnie ciekawe wnętrza z malowidłami, które częściowo dotrwały do dni dzisiejszych.
Rude Sioło (koło Białej Cerkwi) na przełomie XVIII i XIX w. stanowiło własność Stanisława Zalewskiego h. Prawdzic, marszałka szlachty powiatu skwirskiego, który wybudował, prawdopodobnie w początku XIX w., nietypowy pałac. Osoby jego architekta dotąd nie udało się ustalić. Od strony frontowej budowla ta otrzymała ryzalit oparty o arkadowe podcienia i zwieńczony trójkątnym frontonem. Przylegają do niego boczne części korpusu głównego, poprzedzone opartymi na jońskich kolumnach portykami. Dzięki temu zabiegowi powstała silnie światłocieniowa fasada – ryzalit środkowy był zawsze oświetlony, zaś portyki boczne pałacu przeważnie zacienione, jedynie ich kolumny tworzyły jasne pionowe akcenty. Pałac od ogrodu wyglądał niemal identycznie – ryzalit środkowy nie otrzymał jedynie podcieni. Pałac w Rudym Siole jest z całą pewnością jedną z najoryginalniejszych rezydencji późnoklasycystycznych środkowej Europy. Frapujące jest zastosowanie zlicowanych z ryzalitem portyków, w częściach bocznych. Czy miały one zapewnić jedynie miły cień w południowych pomieszczeniach, czy też cel ich użycia był wyłącznie zdeterminowany końcowym efektem artystycznym?
Po śmierci Stanisława Zaleskiego Rude Sioło przeszło na jego bratanicę Felicję z Zaleskich Iwanowską. Felicja Iwanowska została w 1838 r. skazana na zesłanie w głąb Rosji (do Kurska) za utrzymywanie kontaktów listownych ze swym bratem – Józefem Zaleskim, powstańcem listopadowym i emigrantem. Po niej dobra rudosielskie odziedziczyła córka Konstancja, popularna w swej epoce literatka, zamężna za Ernestem hr. Rzewuskim, najmłodszym bratem pisarza hr. Henryka Rzewuskiego. Ich syn – Adam Rzewuski, był kolejnym właścicielem majątku. Ostatnią, przed rewolucją, właścicielką Rudego Sioła była córka Adama Rzewuskiego – Zofia Podhorska. Obecnie pałac stoi bez dachu i większości sklepień. Jego czas jest policzony.
Pałac w Czarnominie (koło Bracławia) został wybudowany dla Mikołaja Czarnomskiego h. Ślepowron około 1820 r. przez architekta Francesco Boffo, który działał w Odessie a pochodził z Sardynii. Mikołaj Czarnomski był człowiekiem przedsiębiorczym i w początku XIX w. doszedł do sporego majątku, kupując min. wieś Rozbójna, której nazwę zmienił na Czarnocin i założył w niej swą główną rezydencję. Pałac w Czarnominie został ulokowany na wzgórzu dzięki czemu był widoczny ze znacznej odległości. Wokół niego założono piękny park. Sam budynek pierwotnie był wybudowany na planie wydłużonego prostokąta. Wejście główne do pałacu znajdowało się w krótszym jego boku (co było nietypowym rozwiązaniem), do którego przylegał portyk kolumnowy z podjazdem. Elewacja południowa, która traktowana była jako główna fasada budynku, otrzymała monumentalny sześciokolumnowy portyk na jońskich kolumnach. Od północnej strony pałac zdobił półkolisty ryzalit otoczony kolumnadą przypominającą rozwiązanie zastosowane w tzw. ,,Białym Domu’’ – siedzibie prezydentów USA. Nie ma żadnych dowodów by Boffo wzorował się na tej budowli, choć nie jest to wykluczone. Trzeba jednak zaznaczyć, że sam motyw półkolistego ryzalitu okalanego kolumnami był rozwiązaniem prezentowanym w wydawnictwach wzorcowych drugiej połowy XVIII w. Mimo oszczędnych środków zastosowanego języka architektonicznego pałac w Czarnominie jest okazałą budowlą o doskonałych proporcjach. Poza niekwestionowanymi zewnętrznymi walorami architektonicznymi pałac ten posiadła także ciekawe wnętrza, które zostały skomponowane w sposób niekonwencjonalny. Środek pałacu przecinał bowiem wydłużony salon łączący portyk kolumnowy południowej elewacji z półkolistym ryzalitem elewacji północnej. Środek tego salonu wyznaczała okazała arkada w kształcie serialny posadowiona na wolnostojących kolumnach.
Pałac w Czarnominie był własnością rodziny Czarnomskich do wybuchu rewolucji październikowej. Obecnie mieści się w nim szkoła. Warto dodać, że prawdopodobnym dziełem architekta Francesco Boffo jest także pałac rodziny Lanckorońskich w miejscowości Strusów koło Trembowli.
Jan Gortat
Tekst ukazał się w nr 1 (101) 15-28 stycznia 2010
