Kilka miesięcy wstecz zupełnie przypadkowo spotkałem na ulicach Lwowa Monikę Agopsowicz i Władysława Deńcę.
Nie widziałem ich chyba z pięć lat, jednak byli i pozostają moimi dawnymi dobrymi znajomymi, wspólne zaś zainteresowania ormiańską historią i kulturą każą mi śledzić ich działalność społeczną i publikacje. Rozmawialiśmy o publikacjach na tematy ormiańskie na łamach Kuriera Galicyjskiego. Wyrazili zdziwienie jednostronnym oświetleniem przez nasze czasopismo życia Ormian polskich i wydarzeń w środowisku ormiańskim w Polsce. Nie wchodząc w szczegóły zaważyli, że bardzo mało uwagi przydzielono działalności Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, której prezesem jest Jan Abgarowicz, i czasopisma Awedis wydawanego przez Fundację. Tymczasem Fundacja istnieje już od dziesięciu lat i jej zasługi w badaniach nad dziedzictwem Ormian polskich są szeroko znane i we współczesnej Polsce należycie ocenione.
Fundacja stale współpracuje ze znanymi naukowcami polskimi i armeńskimi zajmującymi się tematyką związaną z historią i kulturą Ormian polskich. Wśród nich dr hab. prof. Krzysztof Stopka, dyrektor Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, dr hab. Andrzej Zięba, profesor UJ, prof. Ara Sayegh, prof. Andrzej Pisowicz. Z Fundacją aktywnie współpracuje ksiądz kanonik Tadeusz Isakowicz-Zaleski i senator RP Łukasz Abgarowicz. Fundacja organizowała i z powodzeniem prowadzi i poszerza Archiwum Polskich Ormian. Archiwum gromadzi nie tylko materiały historyczne, ale też współczesne, zbiera wycinki prasowe i korespondencję związaną z polskimi Ormianami. Prowadzone są na dużą skalę prace z digitalizacji ksiąg parafialnych i fotografii z dawnych parafii ormiańskich w Tyśmienicy, Śniatynie, Stanisławowie, Czerniowcach, tłumaczenie starych zapisów i tekstów ormiańskich na język polski. Fundacja prowadzi Wirtualne Archiwum Polskich Ormian, gdzie można się zapoznać z unikatowymi materiałami. Obecnie w tym Archiwum są przedstawione 26 ksiąg metrykalnych, 840 fotografii, 100 obrazów i przedmiotów liturgicznych, jeden starodruk i trzy współczesne kalendarze wydane staraniem Fundacji pt. „Portrety polskich Ormian” z 39 biogramami znanych rodzin ormiańskich. Fundacja bierze aktywny udział w wielu wystawach poświęconych tematyce ormiańskiej, a jej członkowie w konferencjach naukowych.
Fundacja otrzymuje stały kontakt z kościołem ormiańskokatolickim w Polsce i za granicą, również z Ormiańskim Kościołem Apostolskim, z Ambasadą Republiki Armenia w Warszawie. Bardzo ważne są kontakty z zakonem mechitarystów w Wiedniu. Delegacja Fundacji odwiedziła w celu naukowym klasztor i zbiory ojców mechitarystów, a ojciec Wahan z tego zakonu odwiedził Polskę. Fundacja we współpracy z polskim Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego zajmuje się sprawami konserwacji zabytków ormiańskich we Lwowie, m.in. słynnej kaplicy „Golgota” na dziedzińcu katedry i kolumny św. Krzysztofa. Prowadzone są też prace konserwacyjne kolejnych XVII-wiecznych ksiąg rękopiśmiennych z parafii kresowych. Zarząd Fundacji zajmuje się przygotowaniem do zgłoszenia na listę pamięci światowej UNESCO słynnego XII-wiecznego Ewangeliarza ze Skwery, który jak wiadomo przed II wojną światową był własnością kapituły ormiańskokatolickiej we Lwowie.
Bardzo interesujące są wydawnictwa Fundacji. Wydano już 10 kalendarzy pt. „Portrety polskich Ormian” i czasopismo „Awedis”. Można śmiało powiedzieć, że ten kwartalnik mający podtytuł „posłaniec niosący dobrą nowinę” jest nie tylko najlepszym periodykiem o tematyce ormiańskiej, ale też jednym z najciekawszych wydań o tematyce kresowej. Fundacja wspiera autorów polskich i z zagranicy w sprawach opracowania i wydania kolejnych rozpraw naukowych o historii Ormian polskich. Tak w 2017 roku została wydana kolejna pozycja „Ormianie polscy – historia i kultura” pod redakcją dr. hab. prof. Andrzeja Zięby. Czasopismo „Awedis” wydawano w dwóch językach – polskim i ormiańskim. Od założenia tego periodyku redaktorem naczelnym był Armen Artwicz, wiceprzewodniczący Fundacji, a od 2017 roku Jakub Kopczyński. Poziom pisma można scharakteryzować nawet tylko omówieniem tytułów umieszczonych w nim artykułów. W dwóch ostatnich numerach znajdujemy reportaż o spotkaniu 29 marca 2017 roku przedstawicieli społeczności ormiańskiej w Polsce z prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej Andrzejem Dudą. W spotkaniu uczestniczyło ponad 65 osób z całej Polski. Wzięli w nim również udział kardynał Kazimierz Nycz – ordynariusz wiernych obrządku ormiańskokatolickiego w Polsce i Edgar Chazaryan – ambasador Republiki Armenii w Warszawie. Z krótkim referatem o historii obecności Ormian w Polsce wystąpił prof. Krzysztof Stopka. Następne przemówienia wygłosili ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski i Bogdan Kasprowicz. Całość spotkania urozmaicił pieśniami ormiańskimi chór żeński z Kalisza „Cantate Deo”. Bardzo ważną tematyką czasopisma „Awedis” w 2017 roku był jubileusz 650-lecia Ormian w Polsce. 20 stycznia 1367 roku król Kazimierz Wielki wystawił pierwszy przywilej dla Ormian polskich. Ten dokument przekazany na ręce lwowskiego biskupa ormiańskiego Grzegorza zachował się do naszych dni. Czasopismo kontynuuje przedstawienie sylwetek znanych Ormian polskich. W dwóch ostatnich numerach znajdujemy biogram Feliksa Romaszkana (1857-1932) i Grzegorza Piramowicza (1735-1801). Treściwe informacje dotyczą najnowszych wydarzeń naukowych i kulturalnych, związanych z tematyką ormiańską. Warto zwrócić uwagę na reportaż z konferencji naukowej w Poznaniu „Armenia na przełomie XX i XXI wieku”, organizowanej przez Komisję Etnograficzną Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, katedrę Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego, Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego.
Awedis regularnie publikuje recenzje i informacje o nowościach wydawniczych poświęconych Ormianom i Armenii. Możemy polecić te książki również czytelnikom Kuriera Galicyjskiego. Wśród nich „Wartanidzi. Wojownicy Wartana Mamikoniana” autorstwa Derenika Demircziana, „Dziedzictwo Orchana” Aline Ohanesian, „Listy pachnące tymiankiem” Eve Makis, „Ormiański pasterz Lwowa. Ksiądz arcybiskup Józef Teodorowicz na tle dziejów ormiańskich” pod redakcją prof. Włodzimierza Osadczego, „Chaczkar” Bogdana Kasprowicza, „Księga szeptów” Varujana Vosganiana i wiele innych. Zasługuje na uwagę omówienie filmu „Przyrzeczenie” (The Promise, 2016) produkcji USA o ludobójstwie Ormian w Imperium Osmańskim w 1915 roku.
Ormianie w Polsce są zrzeszeni również w innych towarzystwach działających w Krakowie, Gliwicach, Wrocławiu, Gdańsku… Bardzo ważna dla tego środowiska jest działalność kościoła ormiańskiego w Polsce – katolickiego i Apostolskiego. Chciałbym również o tym poinformować naszych Czytelników, ale musiałbym spotkać na ulicy we Lwowie ks. Isakowicza-Zaleskiego, Bogdana Kasprowicza bądź Krzysztofa Stefanowicza.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 18 (286) 29 września – 16 października 2017
