Nasza przedwojenna Ojczyzna w świetle danych statystycznych. Część 6
Spisem Powszechnym w 1931 roku objęto między innymi deklaracje poszczególnych obywateli, dotyczące języka ojczystego, pomijając uzyskanie od nich deklaracji odnośnie narodowości do jakiej się poczuwają.
Zabory trwające ponad 100 lat, celowe kolonizowanie kraju przez obce nacje oraz z uporem prowadzona rusyfikacja i germanizacja spowodowały, że w tym czasie poczucie przynależności narodowej u wielu osób było mocno zachwiane. Wtedy w Polsce, nie wszyscy, ale sporo ludzi myliło pojęcie obywatelstwa, czyli przynależności państwowej, z pojęciem narodowość. Minione czasy pozostawiły trwały ślad w mentalności wielu ludzi i niektórym było bardzo trudno oswoić się z myślą, że są narodowości polskiej i nie są już obywatelami potężnego mocarstwa zaborczego. Takich przypadków i im podobnych było wiele, co z obecnej perspektywy jest nam dzisiaj trudno zrozumieć. Twórcy zasad spisu powszechnego w roku 1931 takie problemy dostrzegali, pamiętając bolesne doświadczenie na tle narodowościowym, jakie miało miejsce w roku 1920 w czasie plebiscytu na Warmii i Mazurach. Wyniki plebiscytu tam przeprowadzonego zdecydowały o niekorzystnym przebiegu granicy polsko-niemieckiej. Zasady stosowane w wersalskim traktacie pokojowym, nakazywały tworzenie państw narodowych w oparciu o język, którym ludność posługiwała się w życiu codziennym, czyli język ojczysty. Dlatego przeprowadzony w 1931 roku spis założył, że bardziej miarodajne jest ustalenie języka ojczystego, co jest łatwo sprawdzalne, niż przyjęcie oświadczenia o nieudokumentowanej narodowości.
Spis ustalił podaną niżej liczbę ludzi posługujących się poszczególnymi językami ojczystymi na terytorium Polski.
| JĘZYK OJCZYSTY | LICZBA LUDNOŚCI | ODSETEK LUDNOŚCI |
| Polski | 21 993 400 | 68,83 % |
| Ukraiński | 3 222 000 | 10,09% |
| Ruski | 1 219 600 | 3,82% |
| Białoruski | 989 900 | 3,10% |
| Rosyjski | 138 700 | 0,43% |
| Niemiecki | 741 000 | 2,32% |
| Litewski | 78 400 | 0,24% |
| Żydowski i hebrajski | 2 732 600 | 8,56% |
| Inny i nie podany | 870 200 | 2,72% |
| Ogółem | 31 915 800 |
Jak wynika z relacji uzyskanych od komisarza spisowego z tamtych czasów, bywało że niektórzy Żydzi na pytanie jaki jest ich język ojczysty odpowiadali, że izraelski. W tamtym czasie państwo Izrael nie istniało, więc uważano, że jest to nazwa zaczerpnięta z Biblii, wobec czego nie można było tego przyjąć do Spisu Powszechnego.
Jeżeli spisywana osoba upierała się przy swoim twierdzeniu, wpisywano jej oświadczenie do kolumny „język ojczysty nie określony”. W tej kolumnie, w tabeli 19 zamieszczonej w analizowanym „Małym Roczniku Statystycznym 1939”, znalazło się 878 tysięcy ludzi, z czego aż 721 tysięcy było przypisanych do wyznania prawosławnego. Świadczy to jak bardzo skomplikowana była ówczesna sytuacja identyfikacji językowo-narodowościowej, nie tylko dotycząca nacji żydowskiej. Można się domyślać, że wśród ludności prawosławnej istniał poważny problem, skoro aż tak duża liczba ludzi znalazła się w tej kolumnie spisowej.
Jak zróżnicowana była ludność pod względem języka ojczystego, można też prześledzić w niżej podanym zestawieniu dla dużych miast (1931 rok).
| język ojczysty | Warszawa | Kraków | Łódź | Katowice | Gdynia | Lwów | Wilno
|
| Polski | 70,50% | 78,06% | 59,04% | 84,80% | 98,30% | 63,48% | 65,9% |
| Żydowski | 28,40 | 20,93 | 31,71 | 1,2 | 0,5 | 24,12 | 27,98 |
| Niemiecki | 8,86 | 13,4 | 0,5 | ||||
| Ukraiński | 7,75 | ||||||
| Ruski | 3,49 | ||||||
| Rosyjski | 3,79 | ||||||
| Inne | 1,10 | 1,01 | 0,39 | 0,6 | 0,7 | 1,16 | 2,32 |
Z powyższego zestawienia widać wyraźnie, że pośród wymienionych 7 miast, w 5 miastach ludność żydowska stanowiła 20 do 30%.
Spis Powszechny wykazał, że wśród ogółu ludności miejskiej w województwach podlaskim i nowogrodzkim najwięcej było ludności żydowskiej, bo aż 49%. Były też miasta jak np. Międzyrzec Podlaski, gdzie 75% ludności stanowili Żydzi. Ludność ta chętnie zamieszkiwała gromadnie, wykazując daleko zaawansowany solidaryzm etniczno-religijny, przy równoczesnym pielęgnowaniu cech odrębności kulturowej od otaczającej ludności innego wyznania. Trzeba też przypomnieć, że część ludności żydowskiej (około 180 tys.), w latach 1927–1938 wyjechała z Polski by osiąść na stałe w ówczesnej Palestynie będącej pod mandatem powierniczym Wielkiej Brytanii. Wychodźcy z Polski chcieli utworzyć tam państwo Izrael wbrew woli Brytyjczyków i Arabów. Jest sprawą znaną, że władze polskie pomagały im w osiągnięciu tego celu, między innymi szkoląc w zakresie wojskowości, co w przyszłości skutkowało zasileniem w przeszkoloną kadrę powstającej armii Izraela.
Okrucieństwa II wojny światowej i przymusowa zmiana granic, całkowicie zmieniły sytuację narodowościową w Polsce. Od Spisu Powszechnego w roku 1931, do czasów obecnych minęło już blisko stulecie, a mimo to problematyka ta w różnych dyskusjach jest stale żywa i stale przywoływana.
Bohdan Łyp
Tekst ukazał się w nr 12 (376), 29 czerwca – 15 lipca 2021
