„Od dawna czuć się dawał w mieście naszem brak ogniska, w którem by grupować się mogli ludzie inteligentni, pragnący poza ramami uniwersytetu rozszerzać zakres swych wiadomości naukowych, poza obrębem ciasnych specjalności śledzić za postępem nauk w Europie, schodzić się na odczyty i pogadanki w sprawach poważnych, z wykluczeniem wszelkich zabaw i rozrywek, których aż do przesytu dostarczają inne towarzystwa w mieście naszem istniejące. Brakowi temu zaradzić ma świeżo zawiązane towarzystwo pt.: „Czytelnia naukowa” – pisał Iwan Franko na łamach „Kuriera Lwowskiego” w artykule „Czytelnia naukowa” (Kurjer Lwowski. 1890. № 87. 28. III. S. 1; bez podpisu).
Towarzystwo „Czytelnia naukowa” działało we Lwowie od marca 1890 do kwietnia 1892 r. Franko był jednym ze współzałożycieli i aktywnych uczestników Aż do końca 1891 r. w rozdziale „Lata 80 na Galicji” swego dzieła „Zarysy historii ukraińsko-ruskiej literatury do roku 1890” (Lwów, 1890 r.) Franko pisał, że „zawiązała się we Lwowie pośród polskiej i żydowskiej młodej inteligencji „Czytelnia naukowa”, do której dołączyłem i ja (…), a nawet zostałem przewodniczącym”.
Pierwsze zebranie „Czytelni naukowej” miało miejsce we Lwowie 23 marca 1890 r. Iwana Frankę obrano na nim przewodniczącym Towarzystwa. Oprócz niego do zarządu weszli: Edward Lilien (skarbnik), Henryk Biegeleisen (bibliotekarz), Kazimierz Gόrzycki (sekretarz). Członkami zarządu zostali Jewhen Lewicki, Stefan Podkowicz, Herman Diamand, Mychajło Pawłyk, zastępcą prezesa – Ernest Breiter. Statut organizacji Namiestnictwo Galicyjskie zatwierdziło 24 lutego 1890 r. Głównym zadaniem Towarzystwa było „ułatwienie w kształceniu się członków we wszystkich gałęziach nauk i szerzenie w każdym kierunku zamiłowania do tychże”. Do celów „Czytelni naukowej” należało również:
„1) abonowanie czasopism i utrzymywanie bibljoteki w swym lokalu;
2) urządzanie odczytów, wykładów i pogadanek naukowych;
3) urządzanie wycieczek w celach naukowych;
4) wydawanie prac naukowych i rozpisywanie konkursów na takowe”.
12 kwietnia 1890 r. odbyło się pierwsze zebranie dyskusyjne, na którym przed licznie zgromadzoną publicznością z odczytem na temat „Sprawozdanie z dzieł Reussa „La Bible” wystąpił sam prezes – Iwan Franko.
W krótkiej informacji, zamieszczonej w „Kurierze Lwowskim” podkreślano, że w prelekcji Iwan Franko udowodnił, że „na podstawie najnowszych wyników, mianowicie zaś na podstawie dzieła Reussa, róźnorodność składowych części Biblji, tudzież sprzeczności w przedstawieniu faktów Pisma św., rzucając niemało światła nie tylko na pojmowanie tych wiekopomnych dzieł, ale także na metodę ewolucyjnych badań myśli religijnej, poruszającej jeszcze miljonowe masy ludności”. Zaznaczono również, że audytorium z „wielkiem zajęciem przysłuchiwało się jasnym i gruntownym wywodom sprawozdawcy”.
Iwan Franko z swoim artykule „Nowe książki o historii religii”, opublikowanym w nr 5 i nr 6 lwowskiego pisma „Naród” za rok 1892 (1804–1891) podał m.in. informacje o ukazaniu się niemieckiej wersji pierwszej części francuskiego wydania dzieła Edwarda Reussa „La Bible. Traduction nouvelle avec introductions et commentaires” pt. „Das alte Testament, Uebersetzung mit Einleitungen und Anmerkungen. Heft I”. Jednocześnie Franko wysoko ocenił i polecał czytelnikom „Narodu” inne prace Reussa: „Die Geschichte der heiligen Schriften des neuen Testamentes, sechste Ausgabe Braunschweig” (1887) i „Die Geschichte der heiligen Schriften des alten Testamentes. Zweite Ausgabe, Braunschweig” (1890).
Temat religijny interesował Frankę. 10 lub prawdopodobnie 17 października na kolejnym zebraniu „Czytelni naukowej” wygłos on referat na temat „Geneza Ewangelii”. Początek zebrania planowany był na godz. 17:00.
Interesujące wspomnienia o działalności prelegenckiej Franki w Towarzystwie „Czytelnia naukowa” pozostawił Wołodymyr Ochrymowycz (1870–1931). Wspominał, jak na początku lat 1890. gdy studiował na Uniwersytecie Lwowskim, został wybrany na przewodniczącego towarzystwa ukraińskich studentów „Akademickie Bractwo”. W swoich „Przyczynkach do biografii i charakterystyki Iwana Franki”, wydanych we Lwowie w 1926 r. tak wspominał o swej obecności na prelekcji Franki: „Franko miał odczyt w „Czytelni naukowej” dla mieszanej polsko-ukraińsko-żydowskiej publiczności (…). Swoje wystąpienie ilustrował tekstami stosownych piosenek, a niektóre nawet podśpiewywał. Z wielkim uczuciem zaśpiewał piosenkę, zaczynającą się od słów:
„Hej, tam za górą, za krzemienną,
Bez zgody żyją mąż z żoną…”
Jak większość organizacji tego okresu, kierowana przez Frankę „Czytelnia naukowa” dzierżawiła lokale i często przenosiła się z miejsca na miejsce. W okresie marca-sierpnia 1890 r. Towarzystwo mieściło się przy ul. Ormiańskiej 27; od września 1890 do czerwca 1891 – przy Rynku 43 (na piętrze); od końca czerwca do 31 sierpnia 1891 – na parterze przy ul. Sykstuskiej 20. Od 1 września 1891 r. Towarzystwo mieściło się na parterze przy pl. Smolki 5.
19 kwietnia 1890 r. na drugim posiedzeniu „Czytelni naukowej” Franko wziął udział w dyskusji wykładu A. Krügera „Rozmaite poglądy na powstanie ziemi” (lub inaczej „Rozmaite teorje powstania ziemi”). Na kolejnym – 26 kwietnia 1890 r. – omawiano wykład Hermana Drobnera „Typy obłąkanych” (w sprawozdaniu – „O typach obłąkanych w Kulparkowie”) i tu znów Franko wziął udział w ożywionej dyskusji. 10 maja tegoż roku znów czynnie omawia rozprawę М. Szpunta „O zdobyczach wielkiej rewolucji francuskiej” (lub „Skutki rewolucji francuskiej”). Wobec nieobecności prelegenta referat odczytał K. Gόrzycki.
„Dyskusja przeciągnęła się do w pół do 10-tej – pisał „Kurjer Lwowski” – i toczyła się pomimo ożywienia mówców w tonie nawskróś powaźnym i przedmiotowym”.
Kolejne, piąte, posiedzenie Towarzystwa miało miejsce 24 maja. Dyskusja toczyła się wokół referatu Aschkenazego „O niektórych znamiennych cechach nauk współczesnych”. Tu znów Franko jest niezwykle aktywny. W wielu wypadkach prelekcje nie były powiązane tematycznie, a raczej odpowiadały zainteresowaniom samych prelegentów. Wołodymyr Ochrymowycz, który często stykał się z Iwanem Franką na prelekcjach i spotkaniach „Czytelni naukowej”, podkreślał, że tam „jednoczyli się postępowi Polacy, Żydzi i Ukraińcy”.
Iwan Franko, równolegle z obowiązkami prezesa „Czytelni naukowej”, aktywnie działał również w „Polskim Towarzystwie Historycznym” we Lwowie, gdzie wielokrotnie występował z odczytami i publikował swe materiały w „Kwartalniku Historycznym”.
20 maja 1890 r. rozpoczęło swa działalność „Towarzystwo Przyjaciół Oświaty”. Prezesem zarządu wybrany został Bolesław Wysłouch, skarbnikiem – Iwan Franko. Wraz z intensywną działalnością społeczną Franko prowadził aktywną działalność publicystyczną, działał w „Kurierze Lwowskim” i wspólnie z Mychajłem Pawłykiem wydawali czasopismo „Naród”. Swą zadziwiająca pracowitością Franko wywoływał powszechne zdumienie.
19 października 1890 r. na walnym zebraniu „Czytelni naukowej” Iwan Franko zostaje ponownie obrany prezesem zarządu. „Po zagajeniu przez prezesa p. Iw. Franko odczytano sprawozdanie kasowe (p. Fränkel) i bibljoteczne (p. Schleyen); sprawozdania te bez debaty przyjęto do wiadomości i udzielono wydziałowi absolutorjum – podał w informacji o przebiegu zebrania „Kurjer Lwowski”. Oprócz Iwana Franki do nowo obranego zarządu weszli: Ignacy Daszyński (wiceprezes), Joachim Fränkel (skarbnik), Felicja Pruchnik (sekretarz), Skajewski (bibliotekarz), Jadwiga Czajkowska, Schleyn, Herman Diamand, Franczuk (członkowie zarządu). Do komisji rewizyjnej obrano: Adolfa Liliena, Kazimierza Górzyckiego i Kasparka.
14 grudnia 1890 r. na sali lwowskiego ratusza Franko miał wygłosić publiczną prelekcję na temat: „Potęga ziemi w powieści współczesnej”. Początkowo planowano płatny wstęp na odczyt. Cena miała wynosić 50 st., a dla członków „Czytelni naukowej” – 25 st. Zebrane fundusze miały zasilić Towarzystwo „Czytelnia naukowa”. Jednak przez zakaz Namiestnictwa odczyt został przeniesiony na nieokreślony termin. Odczyt Franki odbył się w Ratuszu dopiero w następnym roku – 26 kwietnia 1891 r. Odczyt rozpoczął się o godz. 17:30. Inicjatorem odczytu była „Czytelnia naukowa”. Cena biletu wstępu wynosiła 50 st. Jednak przez własną nieuwagę 26 maja 1891 r. Franko został skazany przez dyrekcję policji na karę 10 zł. reńskich (guldenów). Według uchwały policji autor „przeczytał kilka zakazanych akapitów z własnej prelekcji „Potęga ziemi w powieści współczesnej”. Miał on zapomnieć wykreślić je we własnym egzemplarzu. Swoją winę pisarz uznał całkowicie.
Jeszcze w roku ubiegłym – 1890 – Franko 8 listopada bierze udział w dyskusji po prelekcji S. Podkowicza „Z nowoczesnego dramatu niemieckiego: Sudermanna „Honor”. Pod koniec roku 1890. w „Czytelni naukowej” miało miejsce kilka różnorodnych odczytów: „O sonacie Kreutzerowskiej Tołstoja” (w sprawozdaniu rocznym o „Kreutzerowskiej sonacie Lwa Tołstoja”, prel. I. Daszyński, 22 listopada), „Stanowisko dziejowe kobiety” (S. Podkowicz, 14 grudnia), „O społeczeństwach zwierzęcych” (H. Diamand, 20 grudnia) i innych. Nie wiadomo jednak, czy Franko uczestniczył w dyskusjach po tych odczytach.
Składając sprawozdanie ze swej funkcji na walnym zebraniu 19 października 1890 r. Franko zaznaczył m. in., że „Czytelnia naukowa” w pierwszym roku swego istnienia zdołała zgromadzić tak poważny zastęp jednostek inteligentnych, energicznych, postępowych i chętnych do pracy, bez róźnicy płci i narodowości, połączyć około kwestyj ogólno-ludzkich i stać się ogniskiem spokojnej, iście przyjacielskiej, a zawsze z godnością prowadzonej wymiany myśli, iż fakt ten uważam za najważniejszą zasługę społeczną naszego Towarzystwa”.
Pierwszy rok istnienia „Czytelni naukowej” zbliżał się do końca. 31 grudnia „Czytelnia naukowa” organizuje w Sylwestra 1890 r. bal we własnej siedzibie Towarzystwa przy Rynku 43. Na bal zaproszono wszystkich członków organizacji. Na wspólne świętowanie przybyli wszyscy członkowie „Czytelni naukowej”. Impreza rozpoczęła się o godz. 19:00. Tu Franko przeczytał zebranym swą nowelę „Bez pracy”. Podczas sylwestra śpiewano również pieśni i deklamowano wiersze. Uroczystość zakończyła się o godz. 1:00 w nocy.
A już 3 stycznia 1891 r. „Czytelnia naukowa” organizuje odczyt F. Pruchnikowej „O pessymizmie”. Franko bierze udział w dyskusji. Prelekcja dotyczyła prawdopodobnie własnych badan naukowych prelegenta lub jej zainteresowań.
Na kolejnym spotkaniu 8 marca 1891 r. Franko przedstawił zebranym odczyt „O stosunku między poezją gminną a artystyczną”.
W cytatach została zachowana oryginalna pisownia
Jurij Jakowlew
Tekst ukazał się w nr 16 (428), 31 sierpnia – 14 września 2023
