Intencją Józefa Maksymiliana Ossolińskiego – założyciela Zakładu Narodowego im. Ossolińskich – było utworzenie instytucji mającej wspierać Polaków w zachowaniu własnej tożsamości i zaszczepić w nich wolę nieustannego starania się o odzyskanie niepodległości.
Ossolineum powstało bowiem w wyjątkowo trudnym dla Polski czasie. W 1795 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć, a wraz z nią polskie instytucje kulturalno-naukowe. Polacy aż do 1918 r. żyli pod panowaniem carów Rosji, królów pruskich i cesarzy habsburskich. Literatura i sztuka okazały się skuteczniejszym sposobem zachowania świadomości narodowej niż działania polityczne, czy militarne.
Na siedzibę Zakładu wybrał Ossoliński Lwów, który po I rozbiorze Polski przypadł Austrii. Wybór ten był zrozumiały. W zaborze austriackim Polacy, a także Ukraińcy i Żydzi, mieli większe możliwości rozwoju. W 1817 r. cesarz Franciszek I odnowił we Lwowie Uniwersytet. Zezwolił także na utworzenie uniwersyteckiej katedry języka polskiego i literatury polskiej, której program, na polecenie cesarza, miał przygotować J. M. Ossoliński. Dla pełnej realizacji tego zadania, koniecznym było zorganizowanie biblioteki, której akt fundacyjny cesarz Franciszek I zaaprobował 4 czerwca 1817 r.
Plany Ossolińskiego sięgały daleko. Chciał, by Fundacja przez niego powołana (na którą składały się biblioteka i wydawnictwo), stała się narodową instytucją naukowo-kulturalną, i wiedział, że powiększona o zbiory sztuki będzie miała większy wpływ. Zdawał sobie jednak sprawę, że instytucję taką uda mu się stworzyć pod warunkiem, iż zbiory i środki na jej utrzymanie płynąć będą od jak najliczniejszego grona ofiarodawców. Dla swej inicjatywy postanowił zdobyć poparcie polskich elit.
Najważniejszym krokiem w tych zabiegach był układ podpisany 25 grudnia 1823 roku z księciem Henrykiem Lubomirskim, reprezentantem wielkiego i bogatego rodu oraz znakomitym znawcą i kolekcjonerem dzieł sztuki. Układ ten dawał szansę zbudowania instytucji stabilnej ekonomicznie, o szerokim profilu gromadzenia. Zbiory zgromadzone przez rodzinę Lubomirskich składały się z bezcennych muzealiów: malarstwa, miniatur, rzeźb, broni oraz rysunków dawnych mistrzów, w tym Albrechta Dürera i Rembrandta Harmenszoona van Rijna. W zawartym porozumieniu ustalono, że część przyszłej siedziby Ossolineum zostanie przystosowana na przyjęcie kolekcji Lubomirskiego. „Część ta – głosi paragraf 3 – i zawarte w niej przedmioty nosić będą na wieczne czasy imię Musaei Lubomirsciani”. Postanowiono również oddać Lubomirskim zwierzchnictwo nad Fundacją, poprzez powierzenie im dziedzicznego stanowiska Kuratora Literackiego, pod warunkiem utworzenia przez nich Majoratu – Ordynacji Przeworskiej, która dotować miała działalność powstającego Muzeum.
Funkcjonowanie Muzeum Książąt Lubomirskich
W 1869 r. kolekcje Henryka Lubomirskiego zostały sprowadzone z Przeworska do Lwowa i na początku lat 70. XIX w. Muzeum zostało otwarte dla publiczności. Obiekty eksponowano w Galerii Obrazów, Zbrojowni oraz Dziale Historyczno-Pamiątkowym. Organizowano wystawy, wydawano przewodniki i katalogi. Ze zbiorami grafiki badacze mogli się zapoznać w Gabinecie Rycin.
Zbiory powiększały się głównie dzięki darom. Największymi były: kolekcja Gwalberta Pawlikowskiego (25000 grafik i rysunków, przekazana w 1921 r.), kolekcja 243 obrazów zgromadzonych przez Łukasza Dąmbskiego (1929 r.) i zespół grafiki europejskiej z zapisu Leona Pinińskiego (1939 r.). Na początku II wojny światowej kolekcje Muzeum wzbogacały się poprzez depozyty i dary osób prywatnych, stowarzyszeń oraz instytucji lwowskich.
Muzeum Książąt Lubomirskich w czasie II wojny światowej
Muzeum przestało istnieć w 1940 r., w czasie II wojny światowej, rozwiązane przez władze sowieckie, które od 1939 do 1941 r. okupowały Lwów. Wszystkie zbiory i depozyty utraciły status zbiorów prywatnych i zostały przymusowo upaństwowione. Rysunki, grafiki i fotografie zostały przeniesione do gmachu byłej Biblioteki Baworowskich i stworzyły razem ze zbiorami skonsolidowanymi z innych fundacyjnych bibliotek i muzeów – Wydział Sztuki Akademii Nauk USSR. Malarstwo, rzeźbę, sztukę użytkową i zbiory numizmatyczne podzielono między lwowskie muzea: Państwową Galerię Obrazów, Muzeum Historyczne i Muzeum Etnograficzne. Łącznie do muzeów lwowskich trafiło ok. 19 000 eksponatów muzealnych.
W 1941 r. Lwów został zajęty przez hitlerowskie Niemcy. W 1944 r., wycofując się ze wschodniego frontu, wywieźli oni część zbiorów Muzeum (a także Biblioteki Ossolineum) do Krakowa, a potem na wschodnie tereny III Rzeszy, które po 1945 r. weszły w skład Polski. Odnalezione po wojnie przez Polaków, stały się częścią reaktywowanego we Wrocławiu Ossolineum.
Do lipca 1941 r. Ossolineum posiadało cenną kolekcję rysunków Albrechta Dürera – znakomitego niemieckiego artysty epoki renesansu. Przekazał je Henryk Lubomirski – kurator literacki Zakładu Narodowego. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w lipcu 1941 r. obiekty te zostały skonfiskowane i przekazane w ręce Adolfa Hitlera. Po wojnie zbiór ten nie powrócił do Ossolineum. Obecnie rysunki te są rozproszone w galeriach i muzeach Europy i Ameryki Północnej oraz w rękach prywatnych. Podjęte na początku XXI w. działania rewindykacyjne na razie nie doprowadziły do odzyskania tych dzieł przez Ossolineum.
Muzeum Książąt Lubomirskich we Wrocławiu
Po II wojnie światowej we Wrocławiu odtworzono Ossolineum, ale bez Muzeum Książąt Lubomirskich. Przekazane przez władze sowieckiej Ukrainy muzealia, tzn. malarstwo, grafika, rysunki, pamiątki historyczne i rzemiosło artystyczne, obejmowały zaledwie ok. 4% zbiorów malarstwa i 0,5–1% zbiorów historycznych Muzeum Książąt Lubomirskich i nawet one nie trafiły do Ossolineum. Skromne początkowo gabinety grafiki i numizmatów funkcjonowały w strukturach Biblioteki.
W 2002 r. dyrektor Zakładu Narodowego dr Adolf Juzwenko podpisał z potomkami Henryka Lubomirskiego Uroczyste Postanowienie, którego celem było doprowadzenie do odtworzenia Muzeum Książąt Lubomirskich w ramach Ossolineum.
Zbiorami reaktywowanego w roku 2007 Muzeum Książąt Lubomirskich opiekują się Dział Sztuki oraz Dział Numizmatyczny. Dział Sztuki, liczący ok. 200 000 obiektów, posiada wyjątkowo cenną kolekcję rysunków mistrzów europejskich XV–XIX w., w tym największy w kraju zbiór rysunków Rembrandta i zbiór kilkunastu tysięcy rysunków artystów polskich XVII–XX w. W skład Działu wchodzi także grafika, malarstwo, miniatury, rzemiosło artystyczne, ekslibrisy, fotografie i pocztówki. Dział Numizmatyczny liczy ponad 120 000 obiektów, tworzących jeden z najbogatszych tego rodzaju zbiorów w Polsce. Składa się z kolekcji monet polskich, obcych, antycznych (trzeciej w Polsce pod względem liczebności), a także banknotów, odznaczeń, medali i pieczęci.
Obecnie trwają intensywne prace związane z budową nowej siedziby dla Muzeum Książąt Lubomirskich. Projektowany gmach o planowanej powierzchni ok. 10 000 metrów kwadratowych pozwoli na stworzenie w pełni niezależnej funkcjonalnie i użytkowo instytucji muzealnej spełniającej wszystkie zadania nowoczesnego muzeum, w którym będzie prowadzona działalność wystawiennicza, edukacyjna, konserwatorska, badawcza i kolekcjonerska. Wmurowanie kamienia węgielnego pod nowy budynek planowane jest w roku 2018 r.
Opracowała Wiktoria Malicka
pełnomocniczka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie
Tekst ukazał się w nr 2 (294) 30 stycznia – 12 lutego 2018
