Projekt „Mowa polska na Bukowinie Karpackiej. Dokumentacja znikającego dziedzictwa kulturowego” finansowany jest w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2015–2018, nr 1bH 15 0354 83.
Głównym celem projektu jest udokumentowanie archaicznej mowy polskiej Polaków żyjących na Bukowinie Karpackiej (Ukraina, Rumunia).
Kierownikiem naukowym grantu jest Helena Krasowska. W zespole są osoby doświadczone oraz doktoranci: Lech Suchomlynow, Magdalena Pokrzyńska, Karina Stempel-Garncarczyk, Wojciech Włoskowicz (2016).
Pod koniec 2015 r. rozpoczęły się prace przygotowawcze zespołu do realizacji zadań. Opracowano narzędzia badawcze w postaci dyspozycji do wywiadów pogłębionych z elementami narracji autobiograficznej oraz scenariusza wywiadów fokusowych. Przygotowana została również instrukcja dla badacza w terenie, pomagająca utrzymać przyjęte standardy w zakresie dokumentacji zebranych materiałów.
W 2016 r. zrealizowano pierwszy etap badań terenowych. Zgodnie z planem nakreślonym w projekcie w 2016 r. badania były prowadzone na Bukowinie północnej – w obwodzie czerniowieckim na Ukrainie.
Projekt przewidywał przeprowadzenie wywiadów pogłębionych z 75 osobami. W rzeczywistości przeprowadzono wywiady z 152 osobami. Dodatkowo, kolejnych ok. 60 osób uczestniczyło w prowadzonych wywiadach i często zabierało głos. Byli to członkowie rodzin osób, z którymi przeprowadzaliśmy wywiady. Nie wliczamy ich do ogólnej liczby rozmówców w projekcie ze względów metodologicznych – nie spełniają one przyjętych kryteriów. Najczęściej są to osoby zbyt młode (mają mniej niż 60 lat) i/lub nie posługują się polską mową. Ich głos jest jednak ważny dla projektu z innej perspektywy: ich wypowiedzi na temat zdarzeń, w jakich brali lub biorą udział, doświadczenia życiowe oraz wybory w zakresie języka i tożsamości uzupełniają obraz wyłaniający się z badań, wskazują na sytuację mowy polskiej na Bukowinie północnej. Wywiady fokusowe zostały przeprowadzone zgodnie z planem, tj. trzy wywiady fokusowe w trzech grupach miasto – wieś.
Zgodnie z pierwotnym planem badania miały być prowadzone w 17 miejscowościach obwodu czerniowieckiego: Tereblecze, Głęboka, Stara Huta, Dawideny, Dawideny Zrąb, Panka, Storożyniec, Bojany, Czerniowce, Waszkowce, Rarańcza, Kocmań, Łaszkówka, Sadagóra, Zastawna, Wyżnica, Żadowa. Podczas realizacji projektu teren badań jednak rozszerzono aż do 36 miejscowości. Badania przeprowadzono w: Baniłowie n/Czeremoszem, Baniłowie Podgórnym, Bojanach, Budyńcu, Czereszu, Czerniowcach, Czudeju, Dawidenach, Dubowcach, Głębokiej, Ispasie, Kocmaniu, Komarowcach, Korczesztach, Krasnoilsku, Lipowanach koło Łukawiec, Łaszkówce, Łukawcu, Łużanach, Milijewie, Nowej Hucie, Nowej Żadowie, Pance, Piotrowcach Dolnych, Piotrowcach Górnych, Terebleczu, Rarańczy, Sadagórze, Starej Hucie, Starej Żadowie, Storożyńcu, Waszkowcach, Wytylówce, Wyżnicy, Zastawnej i Zielonym Gaju. Powodem tej decyzji jest dotychczasowy niski stopień badawczego rozpoznania Bukowiny północnej. Projekt w znaczący sposób wypełnia tę lukę. Z tego względu przyjęto strategię, aby starać się dotrzeć również do tych miejscowości, które, mimo iż nie były pierwotnie zaplanowane, w czasie pracy terenowej były odnajdywane jako miejsce życia nielicznych rodzin, a niekiedy jedynie pojedynczych osób posługujących się językiem polskim w różnym zakresie.
Zbierane w terenie materiały były nagrywane na nośnik elektroniczny. Pozyskane dokumenty dźwiękowe i wizualne zostały skatalogowane według jednego klucza. Materiał dźwiękowy, tj. nagrania wywiadów, został poddany obróbce technicznej, polegającej na usunięciu danych osobowych z tekstów, oczyszczeniu dźwięku z szumów, wycięciu innych zakłóceń oraz innym niezbędnym zabiegom technicznym, których celem jest uzyskanie tekstów dźwiękowych najlepszej jakości. Kolejnym krokiem było sporządzenie półfonetycznej transkrypcji wywiadów, zgodnie z przygotowaną w tym celu instrukcją.
Ogółem nagrano 13566 minut narracji (226 godzin). Po obróbce technicznej do transkrypcji oddano 120 godzin nagranego materiału. Nie transkrybowano wywiadów nagranych w języku ukraińskim, z osobami nie ujętymi w grancie. Materiał tekstowy uzyskany do analizy w wyniku pierwszego etapu badań to ponad 2 tys. stron maszynopisu. Jest on przygotowany do analizy naukowej; został podzielony na kategorie tematyczne i oznakowany odpowiednio minutami (czas trwania nagrania). Ważną część pozyskanego materiału stanowi materiał wizualny. Zespół zebrał ponad 9 tys. dokumentów wizualnych, na które składają się skany dokumentów osobistych, fotografie z dawnych lat, egzemplifikujące dawne tradycje lokalne i życie rodzinne badanej kategorii osób oraz zdjęcia współczesne prezentujące ich życie – tak codzienność, jak i sferę duchową (wygląd danej miejscowości, domy, podwórka, ogrody, prace różnego typu, ale też sytuacje należące do sfery życia duchowego – obrzędy religijne, cmentarze, kościoły, kapliczki itp.).
Zbiór materiałów powstały w wyniku realizacji projektu stanowi trwałą dokumentację pozwalającą na zapoznanie się poprzez język, będący nośnikiem niematerialnego dziedzictwa kulturowego, z kulturą i życiem Polaków na Bukowinie Karpackiej. Archaiczna mowa Polaków z Bukowiny stanowi unikatową wartość kultury polskiej z uwagi na aktualną liczbę jej użytkowników. W czasie badań zauważyliśmy, że poszczególne skupiska Polaków na Bukowinie posługują się lokalnymi jej odmianami.
Praca w terenie daje także obraz przemian sytuacji użytkowania języka polskiego na Bukowinie północnej. W niektórych wsiach, jak np. w Starej Hucie, Dolnych Piotrowcach, Terebleczu, usłyszeć można archaiczną mowę nie tylko w domu u osób zaproszonych do udziału w badaniach, ale także na ulicy, w sklepie, w szkole – mowa polska stanowi tam podstawowy kod służący do komunikacji w przestrzeni publicznej, który znają lepiej lub gorzej wszyscy mieszkańcy, również osoby o niepolskim pochodzeniu.
Analiza naukowa materiału zbieranego na podstawie badań zespołu została zaprezentowana na licznych konferencjach naukowych w Polsce, na Ukrainie, w Rumunii i Niemczech. Materiał z badań został także wykorzystany podczas zajęć ze studentami i doktorantami w różnych krajach. Realizatorzy grantu promowali tematykę projektu również podczas wykładów otwartych oraz w mediach, np. w TV Suczawa, Radio Wnet, Radio Koszalin i gazecie „Kurier Galicyjski”.
Obecnie trwają prace przygotowawcze do wyjazdu badawczego na Bukowinę rumuńską. Część zespołu wróciła już z dwutygodniowych badań, kolejne osoby dołączą do pracy w terenie w kwietniu i maju. Zaplanowano badania w następujących miejscowościach: Moara, Mihoweny, Wikszany, Kaczyka, Paltinoasa, Plesza, Pojana Mikuli, Nowy Sołoniec, Suczawa, Gura Humoru, Solka, Ickany, Ruda, Seret.
Helena Krasowska
Tekst ukazał się w nr 6-7 (274-275) 11-27 kwietnia 2017
