Pod koniec października w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie zostanie otwarta wystawa główna. W pierwszej dekadzie lutego dziennikarzom zaprezentowano fragmenty ekspozycji, na które składają się m.in. zabudowania z żydowskich dzielnic w polskich miasteczkach.
Najciekawszym fragmentem wystawy jest odtworzone sklepienie nieistniejącej synagogi z Gwoźdźca koło Kołomyi na Pokuciu. Synagoga z Gwoźdźca będzie ozdobą galerii „Miasteczko”, na które składają się świątynia, rynek z kramami, karczma i dom. Sklepienie spalonej gwoździeckiej synagogi odtworzono w ramach projektu „Gwoździec Re!konstrukcja”, przygotowanego przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny z udziałem pracowni Handshouse Studio z Massachusetts (Laura i Rick Brown byli pomysłodawcami rekonstrukcji). Wyjątkowy projekt edukacyjny zakładał przygotowanie na podstawie zdjęć archiwalnych (synagoga w Gwoźdźcu była jedną z trzech najstarszych synagog drewnianych o zachowanej dokumentacji zgromadzonej na przełomie XIX/XX wieku) rekonstrukcji XVII-wiecznego dachu synagogi o kształcie namiotu.
Świątynia powstała około roku 1640. Synagoga z Gwoźdźca była niezwykle interesującym przykładem łączenia architektury drewnianej i murowanej. Jej wnętrza zdobione były polichromią. Bima (podwyższenie w centrum synagogi w formie altany z balustradą i baldachimem, gdzie znajduje się stół do czytania i wykładania Tory) uderzała bogatą dekoracją rzeźbiarską.
Do udziału w projekcie zaproszono młodzież z Polski, innych krajów europejskich i USA. W ciągu kilku lat w ramach warsztatów obejmujących różne rodzaje rękodzieła odtwarzano kolejne elementy dachu i sklepienia. Prace nadzorował międzynarodowy zespół historyków, architektów i artystów zajmujących się tradycyjnym rękodziełem drewnianym. Uczestnicy warsztatów własnoręcznie zrekonstruowali przykrycie synagogi z Gwoźdźca. Konstrukcję wykonano na terenie skansenu w Sanoku. Pierwszy etap prac wykonano w Sanoku kilka lat temu – do odtworzenia użyto techniki ciesielskiej, materiałów i narzędzi używanych w okresie powstania synagogi.
Stuosobowa grupa studentów z Polski i zagranicy przygotowała więźbę dachową i sklepienie z drewnianych paneli wykorzystując elementy klasycznego rękodzieła drewnianego. Zachowane fotografie i opis pomiarów świadczą o bogactwie form sklepień konstruowanych w bóżnicach drewnianych na terenie Polski. Ciekawym przykładem była właśnie synagoga z Gwoźdźca. Po ukończeniu pierwszego etapu prac, kolejnym zadaniem stało się odtworzenie wyjątkowych malowideł. Po warsztatach malarskich przystąpiono do odtworzenia polichromii. Użyto farb wykonanych na bazie wody, kleju oraz naturalnych pigmentów.
Synagogę w Gwoźdźcu dekorował żydowski malarz Israel, syn Mordechaja Liśnickiego z Jaryczowa, a w 1729 r. malowidła zostały odrestaurowane przez Isaaka, syna Jehudy Lejba z Jaryczowa, podczas przebudowy sklepienia w początkach XVIII wieku.
Malowidła w drewnianych świątyniach żydowskich powstawały bardzo rzadko, polichromowana sztukateria zwykle stanowiła sieć ozdobnych listew i ornamentów geometrycznych, niekiedy też motywem przewodnim było przedstawienie Jerozolimy, zburzonej świątyni oraz sceny ich opłakiwania. W Gwoźdźcu artyści wykonali dekorację przedstawiającą Świątynię Jerozolimską otoczoną zwiniętym w pierścień Lewiatanem – potworem morskim, który stanie się pożywieniem sprawiedliwych po przyjściu żydowskiego Mesjasza i odbudowaniu świątyni. Jak piszą autorzy opracowania „Jerozolima w kulturze europejskiej” Piotr Paszkiewicz i Tadeusz Zadrożny – „Świadczy to, że malowidło wyobraża właśnie tę wytęsknioną świątynię”. Religia żydowska zakazywała przedstawiania wizerunków tego co jest na ziemi, co jest w niebie, w wodzie i pod wodą. Stąd jeśli w synagogach pojawiały się polichromie – były to wzory geometryczne i inskrypcje. Na południowo-wschodnich terenach Rzeczpospolitej zaczęto przedstawiać też wizerunki mitycznych stworzeń, zwierząt i ornamenty roślinne. Na sklepieniach w Gwoźdźcu pojawiły się znaki zodiaku, jednorożec walczący z lwem, niedźwiedź, pantera, słoń, wielbłąd, zające, kuropatwy, kruki, jastrzębie, indyki i koguty. Przedstawione stworzenia mają swoją symbolikę, uzupełnioną tekstami biblijnymi i przysłowiami.
Pamiątką wskazującą na lokalizację szafy ołtarzowej, w której przechowywano zwoje Tory jest wizerunek dwóch gryfów trzymających tablice mojżeszowe.
Malowidła odtwarzano m.in. dzięki zachowanej w rękopisie pracy badawczej Karola Maszkowskiego. Od roku 1896 aż po koniec 1907 roku malarz mieszkał w Żabiem na Huculszczyźnie. Jesienią 1891 roku wyjechał do Gwoźdźca, gdzie zajął się przygotowywaniem rozprawy o polichromii w synagodze. Na polecenie krakowskiej Akademii Umiejętności uzupełnił pracę dokumentacją rysunkową na przełomie 1898/1899. Zachowały się jego rysunki tuszem do niedoszłej publikacji „Bożnica drewniana w Gwoźdźcu”.
Synagoga w Gwoźdźcu spłonęła w czasie pogromu Żydów dokonanego przez wojska rosyjskie podczas I wojny światowej. Rekonstrukcja stała się możliwa dzięki Irene Platke, wsparcie finansowe donatorki pozwoliło uruchomić projekt „Gwoździec Re!konstrukcja”. Projekt był unikatowym przedsięwzięciem ze względu na historyczno-edukacyjny i międzynarodowy zasięg. „Historia nie musi być tylko pisana, mówiona, pamiętana czy interpretowana. Historia może też być robiona. „Re!konstrukcja” dachu synagogi z Gwoźdźca jest właśnie projektem historii robionej” – pisali na swojej stronie współtwórcy projektu.
Rok temu, w marcu 2013, zrekonstruowany dach nieistniejącej synagogi w Gwoźdźcu zamontowano w Muzeum Historii Żydów Polskich jako jeden z elementów tzw. wystawy głównej.
Wystawa główna jest najważniejszą częścią Muzeum. Zostanie zamontowana w podziemiach gmachu na powierzchni ponad 4 tys. m². Obejmuje osiem działów: „Las”, „Pierwsze spotkania”, „Paradisus Iudaeorum” (Raj dla Żydów), „Miasteczko”, „Wyzwania nowoczesności”, „Ulica”, „Zagłada”, „Po wojnie”. Przygotowane chronologicznie galerie ilustrują dzieje Żydów w Polsce od średniowiecza po czasy współczesne. Wystawę przygotowuje międzynarodowy zespół naukowców i kuratorów pod kierunkiem prof. Barbary Kirshenblatt-Gimblett. Wystawa główna łączy tradycyjne ekspozycje z najnowszymi multimedialnymi rozwiązaniami. Koszty na realizację wystawy – ponad 120 mln złotych – uzbierali darczyńcy z całego świata. Montaż ekspozycji potrwa do czerwca. Odsłonięcie nastąpi 28 października 2014 roku. Muzeum Historii Żydów Polskich wybudowano na koszt Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny (donacje prywatnych sponsorów z całego świata). Muzeum Historii Żydów Polskich udostępniono dla zwiedzających w kwietniu 2013 roku, było to tzw. „małe otwarcie”.
Beata Kost
Tekst ukazał się w nr 3 (199) za 14-27 lutego 2014
