Postać generała Tadeusza Kościuszki, Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej, zwycięzcy nad wojskami rosyjskimi pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r.) i Racławicami (4 kwietnia 1794 r.), obrońcy Konstytucji 3 Maja, pierwszego kawalera (wraz z księciem Józefem Poniatowskim) wojskowego Orderu Virtuti Militari, była na przełomie XIX – XX wieku niezwykle popularna w polskim społeczeństwie lwowskim, zajmowała również bardzo ważne miejsce w twórczości większości artystów lwowskich owego okresu. Lwowska tematyka kościuszkowska obfitowała w liczne obrazy, pomniki, popiersia, medaliony bohatera, w liczne obchody, akademie, wystawy muzealne i okolicznościowe.
Lwów na początku XX wieku był jednym z najważniejszych ośrodków kultu wybitnego wodza i patrioty. Artyści lwowscy byli autorami monumentalnych pomników Tadeusza Kościuszki dla wielu miast, wśród nich jednego z najbardziej znanych na całym świecie – pomnika generała dla Waszyngtonu, który został ustawiony w maju 1910 roku w centrum stolicy USA, w parku Lafayette obok Białego Domu.
Tadeusz Kościuszko był jedną z niewielu postaci, która została upamiętniona aż tak szeroko w skali międzynarodowej. Ku czci polskiego bohatera walk o wolność polskiego i amerykańskiego narodów ustawiono ponad 200 pomników i tablic, między innymi w Polsce, USA, Szwajcarii, Francji, a nawet w Australii. Część z nich jest autorstwa artystów lwowskich. Niestety, właśnie Lwów nigdy nie doczekał się monumentalnego pomnika Tadeusza Kościuszki, choć przygotowania do jego fundacji, zbiórki pieniędzy na ten cel, konkursy i oryginalne projekty budziły wiele emocji w społeczeństwie lwowskim. Niektóre z tych projektów konkursowych, również popiersia, medaliony i portrety T. Kościuszki do dziś znajdują się w zbiorach muzeów lwowskich.
Niestety powojenna historia nie była łaskawa dla pamiątek polskich we Lwowie i tylko niektóre z upamiętnień Kościuszki możemy dziś oglądać na murach naszego miasta. W pierwszej kolejności jest to tablica ku pamięci bohatera narodowego ustawiona w 1917 roku na murze rzymskokatolickiej katedry lwowskiej, ku pamięci setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Przy ulicy Kościuszki zachował się jego medalion, autorstwa Stanisława Deca(1870-?), lwowskiego rzeźbiarza i budowniczego. Tenże autor wykonał jeszcze jeden medalion Tadeusza Kosciuszki, który zdobi kamienicę prywatną przy ulicy Piastów (obecnie Łobaczewskiego 16). Kamienicę Szymona Małochleba, właściciela fabryki pomp i wielkiego czciciela Matki Boskiej Niepokalanej, przy ulicy A. Górskiej, 5 (dawna ul. Kubasiewicza) zdobi bardzo ciekawy relief, przedstawiający Tadeusza Kościuszkę pod Racławicami, dzieło utalentowanego lwowskiego artysty rzeźbiarza Teobalda Orkasiewicza (1878–1933). Płaskorzeźba została wykonana w 1913 roku. Inspiracją reliefu była scena centralna słynnej Panoramy Racławickiej z konną postacią Tadeusza Kościuszki pędzla Wojciecha Kossaka. Kamienicę zdobią również inne rzeźby Orkasiewicza, mianowicie relief nad bramą wejściową, inspirowany obrazem Artura Grottgera „Kucie kos”. W 2020 roku relief „Kościuszko pod Racławicami” został odnowiony z inicjatywy warszawskiej Fundacji Dziedzictwa Kulturowego i warszawskiego Instytutu Narodowego Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.
W muzeach lwowskich zachował się cenny zbiór pamiątek po Tadeuszu Kościuszce i dzieł sztuki jemu poświęconych. Jest to jednak tylko część pamiątek i upamiętnień słynnego generała, którymi dysponowały muzea lwowskie przed wrześniem 1939 roku. Tak Tadeuszowi Kościuszce w Muzeum Narodowym im. króla Jana III Sobieskiego poświęcona była cała sala wystawowa, tak zwana „Komnata Kościuszkowska”. Przedwojenny przewodnik muzealny m.in. informuje: „Komnata Kościuszkowska, prostokątna o trzech oknach wychodzących na dziedziniec (słynne podwórko włoskie). Strop belkowany z końca XVI wieku, podłoga z miękkiego drzewa, pochodząca w części z końca XVI wieku, w części uzupełniona według zachowanego wzoru. Na ścianie głównej od okna – pięć portretów Tadeusza Kościuszki i obraz olejny z początku XIX wieku pt. „Bitwa pod Racławicami”. Poniżej trzy gwasze Michała Stachowicza, a mianowicie: „Obóz wojsk Kościuszki” (mal. 1803 rok), „Zwycięstwo i zdobycz na wojsku rosyjskim pod Racławicami” (mal. 1794 rok), „Rewia wojsk polskich przed T. Kościuszką” (mal. 1802 rok), „T. Kościuszko w bitwie pod Maciejowicami” (mal. pocz. XIX wieku). Dalej obrazy Teodora Stachowicza „Przysięga T. Kościuszki na Rynku w Krakowie”, „Car Paweł uwalnia T. Kościuszkę z więzienia” (pocz. XIX wieku) według oryginału Singletona, „Sypanie kopca T. Kościuszki w Krakowie w r. 1820” malował Teodor Stachowicz w 1859 roku, „Ks. Józef Poniatowski”, malował Misiewicz (1845 rok), obok drugi portret księcia Józefa Poniatowskiego pędzla nieznanego artysty. Na ścianach też obrazy olejne: „Ks. Józef w bitwie pod Lipskiem”, „Zdobycie Somosierry 30.11.1808 r.”, „Śmierć ks. Józefa w nurtach Elstery 1813r.”, „Ucieczka Napoleona z Moskwy”, malował Karol Klatecki, „Rewia husarów francuskich przed Napoleonem” pędzla Henri Georges Jacques Chartiera, „Śmierć ks. Józefa” pędzla Januarego Suchodolskiego. W gablocie przy oknie odezwy Rządu Narodowego i Tadeusza Kościuszki z czasów powstania 1794 roku i banknoty polskie. Obok na słupie figura brązowa T. Kościuszki w całej postaci, pośrodku model pomnika ks. Józefa Poniatowskiego w uniformie polskim, na wspiętym koniu. W gablocie ryciny z portretami T. Kościuszki i ks. Józefa. W rogu komódka kątowa z płytą marmurową i popiersie marmurowe generała Józefa Dwernickiego”.
W „komnacie kościuszkowskiej” były zawieszone liczne portrety polskich oficerów i generałów z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej, Księstwa Warszawskiego, powstania listopadowego, również pamiątki wojskowe, ordery i medale z tamtych czasów. Wyróżniały się m.in. duże obrazy „Bitwa pod Stoczkiem”, „Bitwa pod Grochowem” i „Rewia Wojsk Polskich z generałem Wincentym Krasińskim na czele”, pędzla Jana Chełmińskiego, malowany w roku 1901 w Paryżu. Wśród pamiątek wojskowych w gablotach były wystawione epolety, ryngrafy oficerskie, odznaki mundurowe, medaliony i medale – wszystko z czasów powstania Kościuszki, Księstwa Warszawskiego i Napoleona I. We wnęce środkowego okna znajdowały się dwa medaliony brązowe autorstwa Kazimierza Chudzińskiego, wykonane na pamiątkę setnej rocznicy śmierci T. Kościuszki w 1917 roku. Obok znajdowały się jeszcze dwa olejne portrety Tadeusza Kościuszki i litografia Lanzedellego. We wnęce trzeciego okna zawieszono medalion żelazny, owalny z popiersiem Kościuszki według modelu Kazimierza Chudzińskiego, zaś obok ustawiono model pomnika Tadeusza Kościuszki dla Waszyngtonu, wykonany przez Antoniego Popiela. Model pomnika został wykonany z gipsu i tonowany pod brąz. Jego historia jest bardzo ciekawa, podobnie jak historia powstania pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie, stolicy Stanów Zjednoczonych. Pomnik w Waszyngtonie powstał z inicjatywy organizacji polskich w USA, które zwróciły się z odpowiednią petycją do prezydenta Theodora Roosevelta i zebrały na cel budowy pomnika 75.000 dolarów. Otóż, w lutym 1907 roku odbył się międzynarodowy konkurs na projekt pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie, w którym wzięło udział dwudziestu artystów, lecz tylko dwa amerykańskie, zaś 18 z Europy. Według regulaminu, do udziału w konkursie zaproszono tylko artystów urodzonych w Polsce. Pierwsze miejsce jury konkursu przyznało Stanisławowi Lewandowskiemu, wówczas profesorowi Wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Antoniemu Popielowi przyznano drugą nagrodę. Trzecie miejsce zajął projekt Juliusza Bełtowskiego, również lwowianina.
Prezydent Stanów Zjednoczonych Theodore Roosevelt jednak osobiście zdecydował o wykonaniu pomnika właśnie według projektu A. Popiela. Antoni Popiel, profesor Politechniki lwowskiej, był popularnym i wziętym rzeźbiarzem, m.in. autorem pomnika Adama Mickiewicza dla Lwowa. Właśnie on po śmierci swego teścia prof. Leonarda Marconiego, ukończył w latach 1899–1900 model nie mniej znanego i popularnego konnego pomnika Tadeusza Kościuszki dla Krakowa. Ten odlany w brązie pomnik miał wysokość 5,6 metra i został ustawiony na Wawelu.
Zaproszony przez komitet budownictwa pomnika T. Kościuszki i osobiście prezydenta T. Roosevelta, w 1907 roku Antoni Popiel wyjechał ze Lwowa do USA, gdzie pracował nad pomnikiem dwa lata. Na granitowym postumencie artysta umieścił trzymetrową brązową figurę Kościuszki w mundurze generała armii amerykańskiej. Kościuszko stał obok zdobytego działa, w prawej ręce trzymał plan fortyfikacji Saratogi, w lewej – szablę. Wysokość pomnika sięga 10 metrów. Granitowy cokół zdobiły figury alegoryczne odlane również w brązie i stosowne napisy, odnoszące się do walki o wolność narodów amerykańskiego i polskiego. Są to orzeł amerykański broniący flagi i orzeł polski walczący z wężem, symbolem rosyjskiego imperium. Dwie inne grupy alegoryczne wyobrażają Odwagę i Wolność. Odwaga została przedstawiona jako kosynier spod Racławic broniący oficera polskiego, zaś Wolność – jako żołnierz amerykański ze sztandarem. Napisy na cokole pomnika informują o poświęceniu go bitwą wygraną przez T. Kościuszkę pod Saratogą i Racławicami.
Pomnik T. Kościuszki w Waszyngtonie został uroczyście odsłonięty 11 maja 1910 roku przez ówczesnego prezydenta USA Wiliama Tafta. Uroczystość odsłonięcia pomnika została potraktowana przez prezydenta i kongres USA jako wydarzenie rangi państwowej. Niestety Antoni Popiel nie brał udziału w tych uroczystościach. Podczas pobytu w Ameryce ciężko zachorował i w listopadzie 1909 roku wrócił do Lwowa, zaś 8 lipca 1910 roku po ciężkiej chorobie zmarł w zakładzie wodoleczniczym w Lubieniu Wielkim pod Lwowem.
Prawdopodobnie model figury T. Kościuszki wykonany z gipsu, wysokości blisko 1 metra, autor przywiózł do Lwowa ze Stanów Zjednoczonych. Po raz pierwszy we Lwowie owa rzeźba wystawiona była w 1910 roku na pośmiertnej wystawie Antoniego Popiela. Od tego czasu minęło 114 lat. Przez cały czas po II wojnie światowej rzeźba ta, również inne pamiątki po T. Kościuszce, tak i innych polskich bohaterach walk o niepodległość, znajdowały się w magazynach muzealnych. Model pomnika został dziś odnaleziony przez pracowników lwowskiego Muzeum Historycznego i po odnowieniu ukazany szerokiej publiczności w lutym 2019 roku na wystawie pod tytułem „Honor, odwaga, odznaczenie”.
Jurij Smirnow
Tekst ukazał się w nr 9 (445), 17 – 30 maja 2024
