Józef Piłsudski już u progu kształtowania się polskiej państwowości dostrzegał potrzebę przerwania konfliktu zbrojnego z powstającymi wówczas państwami ukraińskimi – Ukraińską Republiką Ludową i Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową.
Dążył do zmniejszenia zagrożenia dla niepodległego bytu Polski, jakie stanowiła dlań zarówno „biała”, jak i „czerwona” Rosja. Podobne rozwiązanie dla utrwalenia niepodległej Ukrainy widział ataman główny ukraińskich sił zbrojnych Symon Petlura.
W wyniku zawartego w nocy z 22 na 23 kwietnia 1920 r. polsko-ukraińskiego układu wojskowo-politycznego, podjęto wspólną wyprawę kijowską, która przynieść miała niepodległość dla państwa ukraińskiego. Niestety, niepowodzenia w tej wojnie spowodowały, że kilkadziesiąt tysięcy ukraińskich żołnierzy i oficerów, a także przedstawicieli ukraińskiej inteligencji zmuszona była pozostać na terenie państwa polskiego, jako emigracja polityczna.
Polska utrwaliła swą niepodległość i korzystne granice, natomiast Ukraińska Republika Ludowa poniosła klęskę i nawet nie została nawet dopuszczona do rozmów pokojowych w Rydze, gdzie jej miejsce przyznano stworzonej przez Moskwę w Charkowie Ukraińskiej Republice Sowieckiej. Ukraińscy żołnierze i działacze niepodległościowi nie tracili jednak nadziei i już pod koniec 1920 r. zorganizowali na terenie Polski władze na uchodźctwie z centrum w Tarnowie. W kwietniu 1921 r. został powołany w Warszawie Ukraiński Komitet Centralny w RP (UKC), będący oficjalną reprezentacją ukraińskiej emigracji na terenie państwa polskiego. UKC stopniowo przejmował kompetencje centrum rządowego Ukrainy, zwłaszcza w zakresie działalności propagandowej, w tym opieki nad przebywającymi w obozach oddziałami wojskowymi.
Warto przypomnieć, że w listopadzie 1920 r. ok. 40 tys. żołnierzy, w tym ponad 4-tysięcznego korpusu oficerskiego z ponad 50 generałami, 20 listopada ok. 27 tysięcy przeszło za Zbrucz na tereny zajęte przez Wojsko Polskie. Natomiast ok. 13 tysięcy poległo, przeszło do oddziałów powstańczych lub powróciło w rodzinne strony. Spośród ok. 27 tys. internowanych w obozach przepełnionych jeńcami bolszewickimi umieszczono ok. 20 tysięcy. Powstałe na tym tle nieporozumienia starano się eliminować przez organizację spotkań z atamanem głównym wojsk ukraińskich Symonem Petlurą, członkami Sztabu Generalnego, a także marszałkiem Józefem Piłsudskim. Równocześnie przebywający w Tarnowie i Częstochowie przedstawiciele dziesięciu ukraińskich partii politycznych i grup pracowniczych utworzyli quasi-parlament na emigracji – Radę Republiki – składający się z 47 posłów. Projekt określający zakres działania RR zaakceptował 9 stycznia 1921 r. Symon Petlura, a inauguracyjne posiedzenie odbyło się 3 lutego 1921 r. Jej przewodniczącym został Iwan Feszczenko-Czopiwski, zastępcą zaś Pyłyp Pyłypczuk. Powołane przedstawicielstwo przyjęło nazwę Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie.
Za sprawę najważniejszą do rozwiązania w ówczesnej sytuacji uznano zapewnienie internowanym żołnierzom wszechstronnej opieki: medycznej i materialnej oraz zaspokojenia ich potrzeb kulturalno-oświatowych. Aby zachować sprawność bojową armii oraz aby w przyszłości Ukraina mogła liczyć na fachową kadrę, konieczna była reorganizacja.
Chociaż pobyt licznej grupy uchodźców ukraińskich na terenie Polski emigracyjne władze URL traktowały jako stan tymczasowy, 6 grudnia 1920 r. działalność rozpoczęły emigracyjne struktury rządowe URL w Tarnowie. Już na początku 1921 r. we wszystkich obozach internowania funkcjonowały wojskowe i cywilne placówki oświatowe, działały zespoły artystyczne, wydawano 66 tytułów pism. Dużą aktywnością wydawniczą wykazywały się Ukraińska Nadzwyczajna Misja Dyplomatyczna w Warszawie, a następnie organizacje i stowarzyszenia powoływane przez emigrantów ukraińskich oraz zarejestrowany od 9 sierpnia 1921 r. UKC z 15 znanymi działaczami (Jewmen Łukasewycz, Stanisław Stempowski, Henryk Józewski, Dionisij (Dionizy Waledyński – przyszły metropolita Cerkwi Prawosławnej w Polsce), Iwan Feszczenko-Czopiwski, Ołeksander Salikowski, Iwan Kabaczkiw, Andrij Liwycki, Iwan Ohijenko, Pawło Zajcew, Joachim Wołoszynowski, Leonid Mychajliw, gen. Marko Bezruczko, Wiktor Zelinski, Serhij Delwih) przejmujący stopniowo kompetencje zdelegalizowanego rządu URL. W latach 1920-1922 w samej Warszawie ukazywało się ponad 20 tytułów pism ukraińskich. Na przykład, Ukraińska Misja Dyplomatyczna w Warszawie była wydawcą pisma ukraińskiego „Син України” („Syn Ukrajiny”), której redaktorem był pisarz i poeta Mykoła Woronyj. Współpracownikami byli między innymi: Wołodymyr Ostrowski, Iwan Łypa, Antonij Korszniwski, Ostap Biłozerski, Mykoła Bukszowanyj, Fedor Sawczenko. Pismo docierało do kilku obozów jenieckich na terenie Polski, w których przebywali jeńcy z obu armii ukraińskich − Ukraińskiej Halickiej Armii (UHA) i Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL).
Dysponując ponad czterotysięczną kadrą oficerską, w tym liczną grupą pedagogów i profesorów uczelni wyższych (Iwan Ohijenko, Wasyl Bidnow, Mykoła Czajkowski, Andrij Jakowliw, Mykoła Junakiw, Serhij Delwih, Iwan Feszczenko-Czopiwski, Apolinarij Marszynski, Wiktor Prychod’ko, Ołeksandr Łotocki, Iwan Szowheniw, Dmytro Doroszenko, Borys Iwanycki, Irodion Szeremetynski, Wołodymyr Czeredijiw, Łeonid Frołow, Ołeksandr Mychajłowski, Łeonid Biłecki, Arsen Czerniawski, Charyton Łebid’-Jurczyk, Wałentyn Sadowski, Serhij Tymoszenko, Wiaczesław Zajikyn i inni) oraz ponad 60 generałami i ponad 500-osobową grupą pułkowników, absolwentów akademii wojskowych różnych specjalności, planowano już na początku 1921 r. powołanie w Tarnowie ukraińskiej wyższej szkoły technicznej. Jednak z powodu braku bazy lokalowej w Tarnowie uczelni tej nie udało się otworzyć. Zorganizowano natomiast na początku czerwca 1921 r. w obozie internowanych w Łańcucie Ukraiński Uniwersytet Narodowy z czterema wydziałami dla ponad 500 słuchaczy. Wydział matematyczno-przyrodniczy liczył 118 słuchaczy, ekonomiczny – 266, historyczno-filologiczny – 139, a wojskowy – 62. Jego rektorem został prof. Wasyl Bidnow, a dziekanami: Mykoła Czajkiwski, Łeonid Biłecki, Charyton Łebid-Jurczyk i gen. Illa Martyniuk. Równocześnie z nowo powstałym Uniwersytetem swoją działalność kontynuowała Szkoła Podchorążych z komendantem gen. Mykołą Szapowałem; zorganizowano też gimnazjum kierowane przez Iwana Honczarenkę. Po naradzie kwietniowej w Łańcucie dywizyjnych naczelników wydziałów oświatowych zorganizowano: koedukacyjne gimnazjum ukraińskie w siedzibie władz URL w Tarnowie (dyrektor Apolinarij Marszynski), w Częstochowie (dyrektor M. Iljinski), gimnazjum im. Tarasa Szewczenki w Kaliszu (dyrektor Ołeksander Dumiczewski), gimnazjum skautów z internatem w Szczypiornie (dyrektor Iwan Kobyzski), kursy przygotowawcze do egzaminów maturalnych w Tarnowie (przewodniczący Stеpan Siropołko). W kilku obozach zorganizowano kursy z zakresu szkoły podstawowej, dywizyjne szkoły podoficerskie. W obozie w Kaliszu zorganizowano drugą szkołę chorążych, Akademickie Kursy Oficerów Sztabu Generalnego (komendant gen. Serhij Diadiusza), Szkołę Elektrotechniczną (kierownik gen. Ołeksander Koźma), kursy kapelanów wojskowych (kierownik, ks. Pawło Paszczewski). W Aleksandrowie Kujawskim zorganizowano kursy dyrygentów chórów (kierownik Serhij Szabalin). Ponadto, w latach 1921-1923 do czterech ukraińskich szkół wyższych powołanych w Czechosłowacji: Ukraińskiego Wolnego Uniwersytetu, Ukraińskiej Akademii Gospodarczej, Ukraińskiego Instytutu Pedagogicznego im. M. Drahomanowa i Ukraińskiego Studium Sztuk Plastycznych przyjęto ponad tysiąc internowanych – uciekinierów z obozów w Polsce.
Wśród internowanych było około tysiąca studentów rozlokowanych w kilku ośrodkach (Krakowie, Gdańsku, Warszawie). W czerwcu 1921 r. odbył się w Warszawie pierwszy studencki zjazd. Powołano Gromadę Ukraińskich Studentów Emigrantów (ZUSE) oraz wybrano zarząd. Przewodniczącym został Tymisz Ołesijuk.
Dyslokacja obozów, wyjazdy kadr pedagogicznych dla formalnego zakończenia rozpoczętych studiów, przenoszenie się młodzieży do mających drożność szkół, wreszcie decyzja o likwidacji w 1924 r. obozów i przenoszenie się rodziców do wyszukanych miejscowości do pracy, wpłynęły na likwidację części cywilnych i wojskowych placówek oświatowych. Sprawą zdobywania kwalifikacji przez dorosłych, zdobywania zawodów oraz nauki młodzieży w szkołach średnich i wyższych zajmowano się nie tylko w obozach internowania, ale także w blisko stu miejscowościach Polski, gdzie przebywali internowani.
Problem narastał w miarę zakładania ukraińsko-polskich rodzin i zwiększania się ilości młodzieży w wieku szkolnym. Już w roku 1934 na 4 tysiące członków UKC było 1673 dzieci w wieku szkolnym, a nauką w szkołach z językiem ukraińskim objęto tylko niewielką ich grupę. Stąd na III Zjeździe Ukraińskiego Centralnego Komitetu w 1934 r. podjęto środki zaradcze celem wstrzymania procesu polonizacji. Problem dotyczył przede wszystkim rodziny mieszane. W ponad 48% tych rodzin posługiwano się językiem polskim, 19,5% mieszanym, a tylko w 30% ukraińskim. Tylko część rodzin ze skromnych zarobków była w stanie pokrywać koszty nauki swych dzieci w szkołach ukraińskich w Przemyślu, Łucku i Równem. Toteż podjęto inicjatywę zorganizowania kilku szkół podstawowych: im. Symona Petlury w Stanicy Ukraińskiej w Kaliszu, im. Łesi Ukrainki w Warszawie oraz niedzielnych szkół w około 30 większych oddziałach UCK na terenie Polski.
Mimo trudności, liczba uczniów w szkołach zwiększała się, ale barierą dla uczącej się młodzieży był także brak miejsc w internatach. Stąd z inicjatywy dra Petra Szkurata – zastępcy przewodniczącego ZG UCK i przewodniczącego oddziału w Przemyślu – ze składek emigrantów zbudowano tam Bursę im. S. Petlury, uroczyście otwartą w 1936 r. w dziesiątą rocznicę śmierci patrona.
Dla niesienia pomocy studiującym powoływano stowarzyszenia i fundacje. W latach 30. była to już liczna grupa absolwentów szkół wyższych pracujących w Polsce i systematycznie wpłacających część swych zarobków na pomoc studiującym. Inicjatorem tej działalności w Krakowie był prof. Iwan Feszczenko-Czopiwski. Jego poczynania wspierał gen. Mykoła Kowal-Medzwecki, a w Warszawie minister spraw wojskowych URL i jeden z liderów UKC, gen. Wołodymyr Salski, który stał na czele Towarzystwa Przyjaciół Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach (Czechosłowacja). Towarzystwo swymi datkami wspierali także oficerowie armii URL, skierowani na kontraktową służbę w Wojsku Polskim. Z inicjatywy prof. Iwana Ohijenki powstało Towarzystwo Pomocy Ukraińcom Studentom Wyższych Szkół m. Warszawy, którego prezesem został prof. Roman Smal-Stocki. Dzięki tak zorganizowanej pomocy, samo tylko gimnazjum im. T. Szewczenki w Kaliszu ukończyły 874 osoby (przeważnie żołnierze ukraińscy), a 136 z nich ukończyło szkoły wyższe w Czechosłowacji.
Z 471 absolwentów Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach, którzy otrzymali dyplomy inżynierów, do 1931 r. powróciło do pracy w Polsce 185 osób. Wśród nich był Lew Bykowski (1895-1992) – uczestnik ukraińskich walk niepodległościowych 1917-1921, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych URL, a także jeden z najwybitniejszych bibliologów polsko-ukraińskich, który po uzyskaniu w 1927 r. dyplomu inżyniera ekonomii powrócił do Polski i w 1928 r. podjął pracę w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, gdzie następnie pracował do 1944 r. Stał się zarówno znakomitym teoretykiem nauki o książce, jak i świetnym praktykiem i organizatorem bibliotekarstwa.
Nie ustalono jak dotąd ilu, spośród 7702 zapisanych w ciągu 10 lat na studia w Ukraińskim Wolnym Uniwersytecie w Pradze, było internowanych w Polsce ukraińskich emigrantów politycznych. Nie wiemy też ilu spośród nich po ukończeniu studiów powróciło do pracy w Polsce. Pewnym jest jedynie, że do 1939 r. tytuł naukowy doktora uzyskało 109 osób, którzy odegrali później wiodącą rolę w życiu ukraińskiej emigracji. Wśród nich Symon Nariżnyj (1898-1983) – dyrektor Muzeum Ukraińskich Walk Wyzwoleńczych w Pradze, autor m.in. pracy Українська еміграція („Ukrajinśka emigracja”) – część pierwsza wydana w 1942 r. w Pradze, część druga w 1999 r. w Kijowie.
Ukraińscy emigranci w Polsce, w miarę stabilizacji życiowej, w coraz większym stopniu zaczęli rozwijać działalność na rzecz zachowania tożsamości narodowej i lepszego służenia ogółowi emigrantów. Sprawa nabrała realnych kształtów już w 1923 r. po przeniesieniu agendy Centrum Państwowego URL z Tarnowa do Warszawy. Podobnym centrum po rozwiązaniu obozów internowania staje się także Kalisz. W ślad za istniejącymi już wcześniej w siedzibie CP URL w Tarnowie stowarzyszeniem literacko-artystycznym Soncecwit („Słoneczny kwiat”; Jewhen Iwanenko, Mychajło Obidnyj (przewodniczący), Petro Tenianko, Jurij Łypa, Nina Liwycka, Pawło Kowżun, Petro Chołodnyj-syn), oraz wydawnictwami − Sojuz Ukrajinśkoji Derżawnosty („Związek Ukraińskiej Państwowości”), a także działalnością duszpasterskiej Ukraińskiej Cerkwi Autokefalicznej, w Kaliszu powstało: stowarzyszenie literacko-artystyczne Wesełka-Tęcza, zrzeszające około 50 dziennikarzy, pisarzy, artystów plastyków. Przewodniczącym stowarzyszenia był rodzony brat Symona Petlury, ppłk armii URL (potem mjr kontraktowy Wojska Polskiego) Ołeksander Petlura, a członkami m.in.: Jewhen Małaniuk, Jurij Darahan, Borys Homzyn. Równocześnie powołano organ prasowy o tej samej nazwie: „Wesełka”.
Generałów i wyższych oficerów skupiało Ukraińskie Towarzystwo Wojenno-Historyczne liczące około 180 członków. Byli to między innymi generałowie: Marko Bezruczko, Serhij Delwih, Wołodymyr Szepel, Mykoła Junakiw, Andrij Wowk, Wsewołod Zmijenko, Pawło Szandruk. Pierwszym prezesem był gen. A. Wowk. Organem prasowym były roczniki „Za derżawnist” („O Ojczyznę”). Poza publikacjami towarzystwo opiekowało się licznymi cmentarzami i grobami zmarłych emigrantów.
W Warszawie powołano Klub Ukraiński. Jego pierwszym prezesem został gen. Marko Bezruczko. W sumie w odczytach, koncertach, spotkaniach autorskich uczestniczyli przedstawiciele ponad 1500-osobowej grupy ukraińskich emigrantów i ich polskich przyjaciół. Kobiety emigrantki zrzeszyły się w Związku Ukrainek-Emigrantek. Działalność swą organizacja rozpoczęła w 1919 r. z inspiracji: S. Rusowej, Z. Mirnej, M. Hruszewskiej w Kamieńcu Podolskim. W 1921 r. siedzibą związku był Tarnów. Na jego czele stała Ołena Łukasewycz, następnie Nina Salikowska oraz Maria Liwycka.
Ukraińskie organizacje emigracyjne działały w kilkunastu ośrodkach (m.in. Aleksandrów Kujawski, Łańcut, Kalisz, Piotrków Trybunalski, Tarnów, Częstochowa, Wadowice). Główną domeną ich działalności była organizacja opieki nad dziećmi (dziecińce, przedszkola, szkoły), imprez kulturalnych (uroczystości noworocznych, z okazji świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy, wieczorów dyskusyjnych, akademii ku czci działaczy ukraińskich), działalności gospodarczej (hafciarstwa z organizacją wystaw i sprzedaży). Organizacją wieczorów literackich w Warszawie zajmowała się Natalia Liwycka-Chołodna. Od 1924 r. ogólnopolską organizacją kierowała inżynier-architekt Nadija Rosyńska-Kwitka, a następnie Maria Liwycka i Hanna Czujko-Czykałenkowa. Od 1930 r. w Warszawie powołano także sekcję kobiecą przy Klubie „Prometeusz”. Sekcją kierowała Wałentyna Zawadzka. Od 1930 r. honorowym członkiem związku była Olha Petlura – wdowa po zamordowanym atamanie.
Dla studiujących w różnych uczelniach i szkołach średnich w 1935 r. powołano towarzystwo Ukraińska Szkoła na Emigracji. Pierwszym przewodniczącym był gen. Pawło Szandruk, a jego zastępcą dr Petro Szkurat. Wśród założycieli był także pierwszy rektor Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach (Czechosłowacja), prof. Iwan Szowheniw.
W 1927 r. kilkudziesięcioosobowa grupa inżynierów i techników-emigrantów założyła w Warszawie Związek Inżynierów i Techników Ukraińców Emigrantów. Członkami powołanego Zarządu byli: Wasyl Sachno – prezes, Oksen Ilnicki – zastępca oraz Wiktor Janowski – sekretarz. W okresie późniejszym prezesem był prof. Iwan Szowheniw. Kierownikiem wydziału wydawniczego był wspomniany wyżej Lew Bykowski. W 1929 r. do stowarzyszenia należało 138 członków. W 1928 r. grupa członków związku, absolwentów Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach założyła w Warszawie Ukraińskie Towarzystwo Wydawnicze. Członkami zarządu byli: Lew Bykowski – prezes, inż. Petro Sikora – zastępca oraz inż. Oksen Ilnycki – sekretarz. Towarzystwo wydawało pismo specjalistyczne.
Równocześnie absolwenci innych wyższych szkół powoływali do życia organizacje i stowarzyszenia branżowe, jak np.: Towarzystwo Prawnicze, Ukraińskie Biuro Ekonomiczne, Towarzystwo Byłych Żołnierzy Armii URL, Stowarzyszenie Artystów Plastyków „Spokij”. W 1938 r. stowarzyszenie „Spokij” liczyło ponad 50 członków, w tym 30 profesjonalnych grafików, malarzy, rzeźbiarzy, muzyków. Grupa ta koncentrowała swą działalność na organizowaniu wystaw, spotkań dyskusyjnych związanych z ówczesną sytuacją w sztuce polskiej, ukraińskiej i światowej. Ocen prezentowanych na wystawach prac dokonywały komisje złożone z profesorów ASP w Warszawie. Powołano do życia wiele placówek lokalnych, wśród których: w Przemyślu gen. Borys Palij Nejiło zorganizował Kijowska Pracownię Atrystyczną „Widrodżennia – Odrodzenie”, skupiającą grupę artystów malarzy jak Pawło Kowżun, Pawło Zaporiżskyj; w Krakowie szkołę rzeźby utworzył Sawa Stowbunenko; w Kaliszu powstała Pracownia Artystyczna pod patronatem prof. Petra Cholodnego z udziałem między innymi Wasyla Diadyniuka, Warfołomija Jewtymowycza, Petra Omelczenka, Mykoły Możejka, Iwana Senkewycza, Ołeksandra Szołochow. Ten ostatni po przeniesieniu się do Poznania zajmował się grafiką reklamową popularyzującą firmy handlowe w kinach Poznania.
Liczna grupa emigrantów ukraińskich pracowała w różnych dziedzinach gospodarki oraz instytucjach państwowych II RP. Wśród nich było wielu byłych dowódców wojskowych, jak gen. Dmytro Żupinas-Żupinadze kompletujący z internowanych brygady robotnicze na potrzeby budującej się cukrowni w Nowej Wsi i cementowni w Rejowcu. Następnie był administratorem majątku Karasin k. Ołyki na Wołyniu. Gen. Kulżyński był kierownikiem hipodromu w Poznaniu; generał Ołeksij Ałmazow (1886-1936) – dowódca samodzielnego dywizjonu artyleryjsko-kawaleryjskiego w wojnie 1920 r., a później pracownik kopalni Saturn na Śląsku. Po ukończeniu Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach był pracownikiem kierownictwa Urzędu Ziemskiego w Łucku. Gen. Mykoła Kowal-Medzwecki (1868-1929) – były naczelnik wydziału geodezji sztabu armii rosyjskiej, a od 1917 r. ukraińskiej – już od 1921 r. podczas pobytu w obozie internowanych w Bronowicach k. Krakowa pracował w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a od 1925 r. w Warszawie w Biurze Wag. M. Kowal-Medzwecki pozostawił po sobie liczne wyniki badań i publikacje z tego zakresu. Gen. Mychajło Tkaczuk był zatrudniony w Zakładach Włókienniczych w Łodzi. Gen. Wiktor Pawłenko (1882-1932) opiekował się grupą instruktorów armii ukraińskiej (ppłk Ołeksander Żachowski, sotnyki Serhij Ostrowydow i Pawło Zołotow) nauczających elewów polskiego lotnictwa w Bydgoszczy. Podobną rolę spełniało wielu innych oficerów. Sotnyk-kapitan Wienczysław Berezowski pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym; zginął w Bykowni. Płk Serhij Szełkownykiw-Metaksijan kierował Operą Warszawską, a następnie Zakładami Technicznymi Kuriera Porannego. Wiele rozwiązań w zakresie narzędzi i maszyn rolniczych opracował inż. Oksen Ilnicki – pracownik Warszawskiej Stacji Doświadczalnej Maszyn Rolniczych. W zakresie budowy kolei na trasie Herby Nowe – Gdynia, mostu przez Niemen k. Grodna, tunelu Ponarskiego k. Wilna zasłynął Jefrem Pluszcz (1872-?) – członek rządu Państwa Ukraińskiego w 1918 r., a w dobie Dyrektoriatu URL w 1919 r. dyrektor Kolei Ukraińskich. Grupami budowlanymi dróg i mostów na Podlasiu, także w okresie powojennym, kierował ppłk wojsk inżynieryjnych Nikifor Awramenko (1893-1973), a jego syn Roman był jednym z pierwszych członków reprezentacyjnego ukraińskiego chóru w Polsce „Żurawli”. Autorem kilkunastu patentów dotyczących usprawnienia pracy lokomotyw i kolejnictwa kupionych także przez Austrię, Niemcy, Francję, Szwecję, był absolwent Politechniki Kijowskiej, oficer wojsk technicznych URL, inż. Mykoła Derewianko (1888-1978). Duży wkład w zakresie architektury i aktywności społecznej wniósł inż. arch. Serhij Tymoszenko (1881-1950) – w 1917 r. członek Ukraińskiej Centralnej Rady, po krótkim okresie pracy w charakterze profesora Ukraińskiej Akademii Gospodarczej i Studium Sztuk Plastycznych w Czechosłowacji pracował w Łucku jako główny architekt, działał również w Ukraińskim Wołyńskim Zjednoczeniu i Towarzystwie im. Petra Mohyły, był aktywnym posłem na Sejm i do Senatu II RP. Ciekawe rozwiązania w zakresie regulacji Wisły opracował prof. hydrologii i melioracji, pierwszy rektor Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach, współpracownik Ministerstwa Rolnictwa w Warszawie Iwan Szowheniw (1874-1943). Duże osiągnięcia w zakresie hodowli roślin miał Aleksander Kostiuczenko (20 II 1897-1942) – autor projektu pomnika na cmentarzu w Szczypiornie, następnie absolwent Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach, a po powrocie do Polski pracownik Stacji Hodowli Roślin. Ciekawy 350-morgowy ośrodek kultury rolnej stworzyli absolwenci UAG w Podiebradach: inż. Sawa Biłodub, inż. Jakiw Tanciura, inż. Iwan Honczarenko w Krzewicy, pow. Tomaszów Lubelski, a sotnik Mychajło Besedyn był autorem organizacji wzorowej gospodarki leśnej w Wielkopolsce. Zasługi w kształceniu kadry lekarzy weterynarii ma prof. Petro Andrijewski (1880-1945) – absolwent Charkowskiego Instytutu Weterynarii (1899), jeden z założycieli Ukraińskiej Radykalnej Partii, a po zakończeniu walk niepodległościowych pracownik Instytutu Pasteura w Paryżu, Ukraińskiego Wolnego Uniwersytetu w Pradze, Warszawskiego Uniwersytetu (1933-1939), Zawodowych Kursów Medycyny Weterynaryjnej i Rolnictwa w Dublanach (1941-1943). Jewhen Małaniuk (1887-1968) – adiutant dowódcy wojsk URL gen. Wasyla Tiutiunnyka w 1919 r., poeta i publicysta, jeden z redaktorów pisma literackiego „Wesełka” (Tęcza) w obozie w Kaliszu, przyjaciel Marii Dąbrowskiej i Jarosława Iwaszkiewicza, lektor Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Był jednym z najbardziej znanych ukraińskich emigracyjnych poetów drugiej połowy XX wieku. Ołena Teliha (1907-1942) – literatka, nauczycielka Szkoły Ukraińskiej im. Łesi Ukrainki w Warszawie – oraz jej mąż Mychajło Teliha (1900-1942) – oficer armii URL, popularyzator pieśni ukraińskiej w Polsce – zostali straceni przez hitlerowców w Kijowie-Bykowni w 1942 r. Duży wkład w rozwój nauk rolniczych wniósł Jurij (Jerzy) Korohoda (1900-1992) – chorąży armii URL, absolwent Politechniki w Pradze w 1930 r., profesor UJ, autor ponad 220. prac naukowych. Wyhodował 38 oryginalnych i 28 selekcyjnych odmian roślin warzywnych. Chorąży AURL Grzegorz Honczarenko (1899-1975) – także po studiach rolniczych w Pradze – został po II wojnie światowej profesorem Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie, a następnie był współorganizatorem Wyższej Szkoły Rolniczej w Szczecinie, pełnił funkcje prodziekana Wydziału Rolniczego, a w latach 1964-1966 prorektora.
Na trwałe w nauce polskiej zapisał się wspomniany już Iwan Feszczenko-Czopiwski (1884-1952), profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, współtwórca polskiego metaloznawstwa. Zaangażowany w latach 1917-1920 w budowę niepodległego państwa ukraińskiego, w styczniu 1922 r. rozpoczął pracę na Politechnice Warszawskiej. W tym czasie był aktywnym członkiem politycznego ośrodka ukraińskiej emigracji – Bractwa Ukraińskiej Państwowości – skupiającego zwolenników S. Petlury. W połowie 1922 r. został wykładowcą utworzonej w Krakowie Akademii Górniczo-Hutniczej, z którą związał całe swe życie naukowe. Jednocześnie pracował w zakładach doświadczalnych Państwowej Wytwórni Uzbrojenia, huty Pokój w Nowym Bytomiu, a następnie huty Baildon w Katowicach. W latach 1928-1939 opublikował około 130 prac w j. polskim, niemieckim i ukraińskim z zakresu metalurgii.
W okresie międzywojennym i powojennym z Krakowską Akademią Górniczo-Hutniczą związani byli także dwaj inni ukraińscy emigranci: profesorowie Mikołaj Czyżewski (1890-1951) i Mikołaj Dubowicki (1903-1985), a z Politechniką Gliwicką: prof. Józef Halanka. W przemyśle węglowym Polski zatrudniony był inż. Teofil Kulczycki – pracownik inżynieryjno-techniczny w kopalniach Kleofas i Paweł. Po II wojnie światowej był dyrektorem kopalni Pokój. Wysokiej klasy specjalistą również pracującym w górnictwie był inż. Orest Sznicer-Spiralski, w powojennej Polsce dyrektor kopalni Piast, Rokitnica i Ziemowit.
Duży wkład w dziedzinę inżynierii lądowej w Polsce i poza jej granicami wniósł syn gen. Dmytra Żupinasa-Żupinadze (1892-1968) – inż. Bogdan Żupinas-Żupinadze (ur. 1930 r.) – Generalny Projektant Budowy Hut Aluminium w Skawinie, Koninie, Kairze; uczestniczył w budowie Elektrowni Atomowej w Diablo Canyon (USA). W dziedzinie gospodarki wodnej II RP istotne znaczenie miały prace byłego rektora Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Podiebradach prof. Iwana Szowheniwa (1874-1943), który po przybyciu do Polski został konsultantem Ministerstwa Rolnictwa RP oraz autorem wielu ekspertyz, opracowań i książek z zakresu hydrologii. Znane osiągnięcia w dziedzinie radiotechniki miał chorąży inż. Konstanty Balas (1900-?) – budowniczy stacji nadawczej w Radomiu. Autorem wielu artykułów poświęconych wojskowości był gen. Pawło Szandruk (1889-1979) – kawaler orderu Virtuti Militari za zasługi w wojnie obronnej Polski 1939 r. Jest on autorem wielu haseł do polskiej Encyklopedii wojskowej, a także artykułów o polsko-ukraińskich stosunkach w XX wieku. Wielu emigrantów i ich dzieci wniosło duży wkład w ochronę zdrowia, zwłaszcza w placówkach leczniczych Warszawy (Jewhen Łukasewycz, Iwan Łypa), Tarnowa (Iwan Łypa, Modest Łewycki, Wasyl Sowacziw, Petro Roszczynski), ziemi kaliskiej (Borys Leontiew, Ołeksander Dain, Mychajło Wasylczenko, Iwan Oczeretko, Ołeksander Plitas, Mykoła Rawicz, Pawło Sadownyk, Jurij Dobryłowski, Mykoła Nezdimynoha, Switłana Charczenko, Ołena Melnyczuk-Kobyzśka).
Duży wkład w rozwój ukraińskiej, a także polskiej sztuki wnieśli emigracyjni artyści, malarze, graficy i architekci przebywający po 1920 r. w Polsce: Mykoła Bytynski (1893-1972), Zinowij Poduszko (1887-1963), Pawło Kowżun (1896-1939), Wiktor Cymbał (1901-1968), Wasyl Masiutyn (1884-1955), Petro Chołodnyj (1876-1930), Jurij Mahalewski (1876-1935), Aleksander Szołochow (1896-1981), Ołeksandr Laszenko (1883-1944), Wasyl Chmeluk (1903-1986), Wałentyn Simiancew (1899-?), Artem Kornijczuk (1898-1978), Mykoła Butowycz (1895-1961), Mychajło Babij (1899-?), Serhij Tymoszenko (1889-1950), Wasyl Trebuszny (1887-1943), Pawło Zaporiżski (1892-?), Borys Palij-Nejiło (1876-1956), Wasyl Diadyniuk (1900-1945); absolwenci Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie Petro Mehyk (1899-1992) – także znany jako pracownik Wydziału medycznego Uniwersytetu Warszawskiego, Wiaczesław Waśkowski (1904-1976); członkowie grupy malarzy ukraińskich Spokij: Petro Andrusiw (1906-1981), Wołodymyr Pobuławeć (1898-1929), Mykoła Szczerbak (1895-?), Ołeksandr Jakymczuk (1899-1970), Dmytro Dunajewski (1869-1944), Jewhen Butowycz (1895-1943); oraz absolwenci ASP w Krakowie: Serhij Łytwynenko (1898-1964), Łeonid Perfecki (1901-1977), Ołeksa Charkiw (1897-1939), Wasyl Kryżaniwski (1891-1929), Wasyl Perebyjnis (1895-1966), Ołeksa Tretiakow, właściciel prywatnej szkoły rzeźbiarskiej Sawa Stowbunenko, Ołeksa Karpenko, Jarosław Kirijenko.
Na uwagę zasługują pozostawione w muzeach polskich prace Mychajła Dobriaka (1904-2002), absolwenta Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, honorowego obywatela m. Kalisza. Dużą popularność w Polsce zdobyły prace Aleksandra Laszenki (1883-1944), absolwenta Konstantynowskiej Szkoły Artylerii i Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, ucznia J. Wołkowa i I. Repina, a w 1918 r. wicekonsula Ukrainy w Moskwie. Po przybyciu do Polski mieszkał w posiadłości żony w Woli Sosnowej, a następnie we Włocławku. Był cenionym artystą, zyskał miano „twórcy oryginalnego”. Jego prace porównywane były z twórczością marynistów polskich i z płótnami Iwana Ajwazowskiego. Prace prezentował na 62 wystawach w Polsce oraz Berlinie, Brukseli, Hamburgu, Kairze, Luksorze, Paryżu. Część z nich znajduje się w muzeach we Włocławku i Łodzi. Był założycielem i przez jakiś czas prezesem Zrzeszenia Kujawskich Artystów Plastyków oraz inicjatorem powstania Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych.
W historii Łodzi na trwałe zapisał się Zenobiusz Poduszko (1887-1963), który po opuszczeniu w 1921 r. obozu internowania w Łańcucie, gdzie był nauczycielem gimnazjum, osiadł tam na stałe. Jedna z jego wystaw w Związku Grafików Polskich w 1925 r. wywołała takie oto opinie: z łódzkich artystów wystawili swe prace Leontyna Zemłówna i […] Zenobiusz Poduszko przynoszący powiew oryginalnej sztuki z ukraińskich pól. Cały swój dorobek artystyczny pozostawił w Polsce. Swoimi reklamami filmowymi zdobył rozgłos Aleksander Szołochow vel Jan Nowak (1896-1981) działający w Poznaniu, podobnie jak interesującym drzeworytem przedstawiającym Marszałka J. Piłsudskiego popularność zyskał Wasyl Masiutyn (1884-1955). Wiaczesław Waśkowski (1904-1976) pozostawił cały swój dorobek w Warszawie, będąc zaś profesorem ASP także wychował wielu swych następców. Zasługi w popularyzacji kultury i sztuki ukraińskiej w Polsce, zwłaszcza twórczości artystów plastyków przyniosła działalność Petra Mehyka (1899-1992), absolwenta ASP w Warszawie, założyciela stowarzyszenia „Spokij”. Jest on autorem pomników nagrobnych na Cmentarzu Prawosławnym na Woli w Warszawie, poświęconych uczestnikom walk niepodległościowych na Ukrainie 1917-1921. Po II wojnie światowej mieszkał w USA i był tam organizatorem własnego Studium Artystycznego w Filadelfii, redaktorem czasopisma „Notatky z mystectwa”.
Duży wkład w wykształcenie młodych artystów plastyków mieli wykładowcy ASP w Krakowie, a mianowicie Wasyl Trebusznyj (1887-1943) i związany z emigrantami Leon Getz (1896-1971). Ich pracę przedłuża Jerzy Nowosielski – syn Stefana, uczestnika walk niepodległościowych w 1920 r., działacza Proswity i Ridnoji szkoły w Krakowie. Odkrywcą Epifania Drowniaka „Nikifora”(1900-1979) był absolwent ASP w Krakowie Roman Turyn, który z kolegą ze studiów, por. Armii URL Wasylem Perebyjnisem (1895-1966) zorganizowali wystawę prac Nikifora w Paryżu. Odnowieniem polichromii w komnatach królewskich na Wawelu oraz fresków w Bibliotece Jagiellońskiej zajmował się były porucznik armii ukraińskiej, współautor pomnika żołnierzy ukraińskich w Łańcucie, absolwent ASP w Krakowie Aleksander Charkiw (1897-1939). Wiele przykładów malarstwa sakralnego autorstwa emigrantów ukraińskich zachowało się w kilku cerkwiach Podkarpacia oraz w zbiorach prywatnych. Ich autorzy to: Petro Chołodnyj, Pawło Zaporiżski, Borys Palij-Nejiło, Pawło Kowżun, Mykoła Prasicki, Semen Ostapczuk, Serhij Stelmaszczuk, Dmytro Honta.
Internowani żołnierze znacząco przyczynili się do popularyzacji muzyki, tańców ludowych i teatru ukraińskiego w Polsce. Pionierami w tej dziedzinie byli: sotnik Sozont Kałmucki – organizator Chóru Oficerskiego 3. Dywizji Żelaznej w obozie w Kaliszu, sotnik Dmytro Kotko – twórca Ukraińskiego Chóru Naddnieprzańskiego w Łańcucie-Strzalkowie – oraz ppłk Serhij Sołohub, założyciel Chóru Sztabu Armii URL w obozie w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie Ukraińskiego Chóru Narodowego im. Mykoły Łysenki w Warszawie. Warto wspomnieć, że solistką Choru D. Kotka była Taisija Witkowska-Szepel (1906-1982) – wdowa po atamanie Podolskiego oddziału powstańczego Jakowie Szepelu (1896-1921). Wystąpili oni z setkami koncertów w wielu miejscowościach w Polsce, a chór Sołohuba niejednokrotnie występował na falach Polskiego Radia. Kontynuatorem chóru Sołohuba w okresie II wojny światowej był Męski Chór Ukraiński Wołodymyra Bożyka. Pieśni ukraińskie zajmowały znaczną część programu Kapeli Słowiańskiej Witalija Łewyckiego, której sekretarzem był oficer URL Iwan Storożuk-Woźniuk. Po II wojnie światowej na polskich scenach operowych dużą popularnością cieszył się syn oficera armii URL Włodzimierz Denysenko, solista Opery Śląskiej, Wrocławskiej i Warszawskiej, występujący także w składzie ukraińskiego chóru „Żurawli”. Duży wkład do skarbnicy współczesnej muzyki w Polsce wnosi Sławomir Kaczorowski (ur. 1956, Łódź), kompozytor i pedagog, profesor zwyczajny Akademii Muzycznej im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi. Twórca utworów instrumentalnych (solowych, kameralnych, orkiestrowych, na instrumenty solo i orkiestrę), wokalno-instrumentalnych, chóralnych.
Popularyzatorem tańców ukraińskich i organizatorem szkół tańca był baletmistrz Wasyl Awramenko, a teatru Teodora i Nazar Obidzińscy oraz Anatolij Kornyłecki. Ich dzieło kontynuowali także w Polsce Ludowej w Kleszczelach na Podlasiu członkowie tych trup Andrij Nimyj i Aleksander Szczerbań.
Ukraińscy emigranci odznaczali się również dużą aktywnością w życiu politycznym. Spora ich reprezentacja zasiadała w Sejmie i Senacie II RP. W 123-osobowej grupie parlamentarzystów narodowości ukraińskiej w przeciągu okresu międzywojennego było 26 senatorów i 97 posłów. Spośród nich 17 było związanych z ukraińskimi walkami niepodległościowymi w latach 1917-1921. W pierwszej kadencji Sejmu na 20 posłów było 11 dawnych działaczy URL, a w pierwszej kadencji Senatu 4 z 6 wybranych senatorów. Kilku pracowało w Sejmie i Senacie do końca II RP. W różnym czasie senatorami i posłami w polskim parlamencie byli senatorowie: Mychajło Czerkawski (1878-1929), Damian Hersztanski (1865-1936), Ołeksandr Karpinski (1867-1929), Iwan Makuch (1872-1946), Lew Markowycz (1881-1930), Mykoła Masłow (1880-1942), Wasyl Mudryj (1893-1966), Serhij Tymoszenko (1881-1950); oraz posłowie: Jewhen Bohusławski (1883-1948), Maksym Czuczmaj (1887-1936), Wasyl Dmytrijuk (1890-1973), Wasyl Komarewycz (1891-1927), Serhij Kozycki (1883-1941), Semen Lubarski (1878-1944), Wasyl Mochniuk (1895-1940), Serhij Nazaruk (1896-?), Iłarion Pawluk (1887-?), Andrij Paszczuk (1891-1933), Petro Pewnyj (1888-1957), Mykoła Pyrohiw (1875-1961), Stepan Skrypnyk (1898-1993), Mychajło Teleżynski (1886-1940), Jurij Tymoszuk (1880-?), Antin Wasyńczuk (1885-1935), Pawło Wasyńczuk (1893-1944), Iwan Własowski (1883-1969), Martyn Wołkow (1892-1972). Rodem z Ukrainy Naddnieprzańskiej byli między innymi: Jewhen Bogusławski (1883-1939?), Łew Markowycz (1881-1930), Mykoła Masłow (1888-1942), Petro Pewnyj (1885-1957), Stefan Skrypnyk (1898-1993), Mychajło Tełeżynski (1886-1940), Serhij Tymoszenko (1881-1950). W latach 90. XX wieku ubiegał się o mandat poselski z listy AWS RUCH STU Paweł Dmytrenko, inż. ichtiolog, syn Andrija (Andrzeja) Dmytrenki (1898-1971) – absolwenta Seminarium Duchownego, żołnierza armii URL, uczestnika II Pochodu na Ukrainę 1921 r., aresztowanego przez NKWD w 1945 r. i zesłanego do łagru przy kopalni węgla w Doniecku.
Uczeni emigracyjnego pochodzenia angażowali się także w inicjatywy powołania w Polsce ukraińskiej uczelni wyższej. Niestety, nie udało się utrzymać ani powołanego w Łańcucie, działającego potem w Strzałkowie Ukraińskiego Uniwersytetu Narodowego, ani nie zdołał przetrwać tajny Ukraiński Uniwersytet we Lwowie, gdzie wykładowcami byli także emigranci z Naddnieprzańskiej Ukrainy. Zawiodły także późniejsze plany otwarcia Uniwersytetu Ukraińskiego w Łucku, Stanisławowie czy Przemyślu. Ukraiński Centralny Komitet w RP podjął więc próbę powołania Ukraińskiego Uniwersytetu Narodowego w Warszawie. Pierwszym etapem było skompletowanie grupy wykładowców. Następnie doszło do otwarcia (luty-kwiecień 1930 r.) w siedzibie Instytutu Wschodniego Wyższych Kursów Ukraińskich. Jeszcze w trakcie trwania kursów, 13 marca 1930 r., zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów RP z 7 lutego, Ministerstwo Oświaty nadało statut nowo powołanej placówce naukowo-badawczej Ukraińskiemu Instytutowi Naukowemu (UIN). Zadaniem Instytutu było prowadzenie badań z dziedziny ekonomii, historii i kultury Ukrainy, w tym historii Kościoła i stosunków polsko-ukraińskich, oraz przygotowywanie kadry naukowej. Prowadzono tam także prace nad koncepcją ustrojową przyszłego niepodległego państwa ukraińskiego. Kierowanie Instytutem powierzono profesorom Uniwersytetu Warszawskiego, dyrektorem został prof. Ołeksander Łotocki, sekretarzem – prof. Roman Smal-Stocki, kierownikami katedr: historii i prawa – O. Łotocki, literatury – prof. Bohdan Łepki, a nauk ekonomicznych – prof. Walentyn Sadowski.
Ważnym osiągnięciem edytorskim UIN było wydanie drukiem dzieł zebranych Tarasa Szewczenki w 16 tomach (red. wydania P. Zajcew). Chociaż z planowanych wydano do 1939 r. 13 tomów, to i tak trzeba podkreślić duże osiągnięcie wydawnicze tego szewczenkoznawcy. Warto przy tym powiedzieć, że Pawło Zajcew był od 1931 r. przewodniczącym komisji szewczenkoznawstwa NTSz we Lwowie, po II wojnie światowej dyrektorem Instytutu Szewczenkoznawstwa Ukraińskiej Wolnej Akademii, a następnie dziekanem filozoficznego Wydziału Ukraińskiego Wolnego Uniwersytetu, autorem kilku wydań monografii o T. Szewczence. W powołanych komisjach: prawniczej (kierownik – Pawło Sulatycki, Hlib Łazarewski), przekładu Pisma Świętego i ksiąg liturgicznych na język ukraiński (kierownik metropolita Dionizy Waledyński), badań historii ruchu ukraińskiego (kierownik O. Łotocki) Instytut przygotował do druku liczne publikacje. Do wybuchu wojny w 1939 r. ukazało się prawie 50 tomów, a kilkanaście przygotowano do druku. Prócz naukowców z Ukrainy Naddnieprzańskiej w działalności UIN uczestniczyli też Ukraińcy galicyjscy, a także wielu naukowców polskich.
Już wcześniej, bo w 1925 r., przy Uniwersytecie Warszawskim powołano Studium Teologii Prawosławnej (STP), co doprowadziło do poszerzenia kadry wykładowej o Ukraińców zaangażowanych w latach 1918-1919 w tworzenie Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dmytro Doroszenko, Ołeksander Łotocki, Iwan Ohijenko, Wasyl Bidnow, Stefan Kisełewski, Wiaczesław Zajikin, Pawło Zajcew). Poza dydaktyką, wymienieni wyżej emigranci publikowali na łamach wydawanego tam czasopisma „Elpis”, zamieszczającego prace także w języku ukraińskim. Ważną rolę odegrali również członkowie powołanej w 1927 r. Sekcji Prawosławnej Ukraińskiej Studenckiej Hromady. Duży wkład w popularyzację problematyki ukraińskiej w Polsce wniósł także członek zarządu Ukraińskiej Studenckiej Hromady, absolwent STP w Warszawie Aleksander Cynkałowski (1898-1983). Będąc współpracownikiem Instytutu Archeologii Polskiej Akademii Nauk zebrał i wydał drukiem Materiały do pradziejów Wołynia i Polesia Wołyńskiego. Obok dydaktyki wielu profesorów STP współpracowało z UIN i zajmowało się działalnością naukową. Wśród grona profesorskiego STP szczególną rolę odegrał Iwan Ohijenko. Zwolniony w 1932 r. z pracy na uczelni poświęcił się działalności naukowej i wydawaniu czasopisma „Рідна мова” („Język Ojczysty”), którego do 1939 r. ukazało się 81 numerów. Wokół tego pisma skupiło się wielu współpracowników, wśród najbliższych był Iwan Korowicki (1907-1991). W latach 1935-1937 I. Ohijenko wydawał też miesięcznik „Nasza Kultura”. Na łamach tych pism publikował liczne prace poświęcone językowi ukraińskiemu. Jednocześnie pracował nad przekładem tekstu Biblii na język ukraiński (Nowy Testament i Psałterz wyszły drukiem w 1939 r.).
Znaczną działalność w zakresie dokumentacji walk niepodległościowych prowadziło powołane w 1925 r. w Kaliszu Ukraińskie Towarzystwo Wojskowo-Historyczne (UTWH). W ciągu kilku lat starań o rejestrację Towarzystwa zbierano wśród emigrantów wojskowych materiały z historii walk niepodległościowych oraz środki finansowe na statutowe zebranie założycielskie. Wiosną 1929 r. przygotowano i wydano drukiem pierwszy rocznik pisma „За державність” (O państwowość) oraz wybrano zarząd. Przewodniczącym został gen. Mykoła Junakiw. W 1935 r. UTWH zrzeszało w swych szeregach 180 członków. Do 1939 r. wydano 9 roczników zawierających artykuły generałów i wyższych oficerów armii ukraińskiej – uczestników I wojny światowej i walk niepodległościowych na Ukrainie w latach 1917-1921, ze wspólną polsko-ukraińską kampanią 1920 r. włącznie. Zgromadzono też materiały do następnych roczników. Dwa z nich (10 i 11) ukazały się drukiem po II wojnie światowej w Kanadzie. Członkowie UTWH byli także autorami licznych artykułów w wydawnictwach polskich, zwłaszcza gen. Pawło Szandruk, autor wielu haseł zamieszczonych w Polskiej Encyklopedii Wojskowej.
Dużą aktywność emigranci wykazali w zakresie wydawnictw zwartych i prasowych. Z wydań zwartych wydano ponad 150 pozycji. Ukraińską prasę emigracyjną (ponad 160 tytułów) tworzyło albo z nią aktywnie współpracowało około tysiąca osób. Wśród nich byli liczni naukowcy, literaci, artyści, generałowie i wysokiej rangi wojskowi, działacze państwowi i partyjni. Ponad sto osób to redaktorzy naczelni oraz członkowie kolegiów redakcyjnych. Chociaż emigranci stanowili ułamek procenta wszystkich Ukraińców w Polsce, drukowali oni ponad 15% całej ukazującej się tu prasy ukraińskiej.
Duży dorobek w zakresie popularyzacji stosunków polsko-ukraińskich oraz badań kwestii ukraińskiej w ZSRR należy do Mykoły Kowalewskiego (1892-1957). Był on współpracownikiem wielu polskich i ukraińskich czasopism: „Літературно-Науковий Вістник”, „Biuletyn Polsko-Ukraiński”, „Sprawy Narodowościowe”, „Wschód”. W roku 1938 wydał w Warszawie pracę pt. Polityka narodowościowa na Ukrainie sowieckiej. Zarys ewolucji stosunków w latach 1917-1937. Podczas II wojny światowej mieszkał w Rumunii, a następnie Austrii, brał udział w przygotowaniu do druku Encyklopedii Ukrainoznawstwa.
Powyższym działaniom od początku internowania towarzyszyła praca na rzecz zachowania gotowości bojowej na wypadek wojny o niepodległość Ukrainy. W ramach wspomnianych oddziałów terenowych Ukraińskiego Centralnego Komitetu, działały koła oficerskie liczące ponad 700 członków. Za zgodą władz polskich w 1927 r. powołano do życia ukraiński Sztab Ministra Spraw Wojskowych, który miał w ewidencji ponad 1200 oficerów. Aktualną wiedzę przekazywali im na systematycznych spotkaniach kontraktowi oficerowie Wojska Polskiego ze słuchaczami Wyższej Szkoły Wojennej włącznie. Wielu z nich wzięło udział w wojnie obronnej 1939 r. Za męstwo niektórzy z Ukraińców, jak np. szeregowiec Bazyli Nazaruk, czy płk. Pawło Szandruk otrzymali najwyższe odznaczenie bojowe order Virtuti Militari.
W pewnym sensie, spełnił się w Polsce apel atamana głównego Symona Petlury z 1923 r. o podjęcie przez emigrantów i ich dzieci nauki w krajach zamieszkania, poznawanie ich języków i kultury, śledzenie dobrych doświadczeń w zarządzaniu, tłumaczenie książek i publikacji na język ukraiński oraz popularyzację idei prawa Ukrainy do niepodległości. Polska jest dla ukraińskiej emigracji terenem szczególnym, bowiem jedynie na jej obszarze zachowały się nekropolie wojskowe i groby tych, którzy na początku XX w. rozpoczynali długą drogę walki o niepodległą Ukrainę.
Aleksander Kolańczuk
Tekst ukazał się w nr 14-15 (234-235) 14–27 sierpnia 2015
