Dziedzictwo kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie na ziemi lubaczowskiej
Galeria Oficyna w Zespole Zamkowo-Parkowym przy Muzeum Kresów w Lubaczowie, 21 sierpnia – 31 grudnia 2022 r.
Ideą wystawy „Skarby kresowej świątyni – dziedzictwo kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie na ziemi lubaczowskiej”, przygotowanej wspólnie przez Muzeum Kresów w Lubaczowie i Parafię Rzymskokatolicką pw. św. Wojciecha w Cieszanowie, była prezentacja – po raz pierwszy w takiej formie – ocalonego na terenie ziemi lubaczowskiej dziedzictwa sztuki i kultury jednej z najbardziej znanych świątyń lwowskich – kościoła pw. św. Marii Magdaleny. Zabytki te trafiły na tereny dzisiejszej Polski w wyniku powojennych zmian granic państwowych i ekspatriacji ludności polskiej z dawnych Kresów Rzeczypospolitej, w tym też ze Lwowa. Wiążą się one z kluczową dla powojennej historii ziemi lubaczowskiej decyzją abpa Eugeniusza Baziaka, metropolity lwowskiego, o przeniesieniu ze Lwowa do największego miasta na pozostałym po 1945 r. w granicach Polski skrawku Archidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego jej siedziby. Tak z Lubaczowem splotła się historia nie tylko kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie, ale wielu innych kresowych świątyń, ich sakralnego wyposażenia, a także posługujących przy nich dotychczas duchownych.
Koncepcja wystawy zakładała wydzielenie pięciu głównych części, których zadaniem było wprowadzenie odbiorcy w zasadniczy temat ekspozycji – okoliczności znalezienia się elementów wyposażenia lwowskiego kościoła pw. św. Marii Magdaleny w Cieszanowie i Lubaczowie oraz ocena stanu ilościowego i wartości kulturowej znajdujących się w tych miejscowościach zabytków.
Sam kościół, jego historia oraz historia związanej z nim społeczności, zostały potraktowane przez autorów ekspozycji, jako symbol wojennych i powojennych losów całej Archidiecezji Lwowskiej. Intencją autorów było nawiązanie również do obecnej sytuacji na Ukrainie, toczących się na niej działań zbrojnych, wywołanych agresją rosyjską, przemieszczeń ludności, a także zagrożonego materialnego dziedzictwa kulturowego.
Wystawa powstała dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Powiatu Lubaczowskiego. Patronat honorowy nad nią objęli Jego Ekscelencja ks. abp Mieczysław Mokrzycki metropolita lwowski, Jego Ekscelencja Ks. bp dr Marian Rojek biskup Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej oraz Eliza Dzwonkiewicz konsul generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie.
Całość ekspozycji, którą zaplanowano w przestronnych wnętrzach Galerii Oficyna w Zespole Zamkowo-Parkowym przy Muzeum Kresów w Lubaczowie, zaaranżowano w taki sposób, aby z jednej strony oddać charakter transportowanych po wojnie przedmiotów, z drugiej zaś, aby ukazać przedwojenne i obecne wnętrze świątyni. Wśród autorów wystawy znaleźli się pracownicy lubaczowskiego Muzeum: historyk sztuki Janusz Mazur oraz historycy Piotr Zubowski oraz Dariusz Sałek, Katarzyna Warmińska-Mazurek, historyk sztuki z Muzeum Regionalnego im. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, Tomasz Róg, znawca historii regionalnej z Cieszanowa, a także ks. bp dr hab. Mariusz Leszczyński, biskup pomocniczy diecezji zamojsko-lubaczowskiej, wybitny specjalista w zakresie historii powojennej Archidiecezji Lwowskiej. Zespół ten opracował również liczące przeszło 200 stron, bogato ilustrowane wydawnictwo towarzyszące ekspozycji, z którym, w wersji elektronicznej, można zapoznać się na stronie internetowej Muzeum.
Na wystawie zaprezentowano liczne eksponaty ze zbiorów Muzeum Kresów w Lubaczowie oraz Parafii rzymskokatolickiej pw. św. Wojciecha w Cieszanowie, a także zbiorów prywatnych.
„Lwów – miasto świątyń”, wprowadzającą część ekspozycji, poświęcono dziejom i sztuce kościoła pw. św. Marii Magdaleny na tle dziedzictwa sakralnego i kulturowego Lwowa. Ukazano tu powstanie, a następnie poszczególne fazy rozwoju architektury i wystroju świątyni. Murowany kościół, postawiony na miejscu drewnianej kaplicy św. Marii Magdaleny z 1600 r., zbudowany został w 1639 r., jako kościół seminaryjny i klasztor oo. dominikanów. Zlokalizowany został na południe od centrum miasta, na Przedmieściu Halickim. Ze wczesnej fazy istnienia kościoła pochodzi stiukowy ołtarz główny, jedno z ważniejszych dzieł sztuki manierystycznej we Lwowie. W 1758 r. kościół zyskał trójnawowy korpus i dwuwieżową fasadę (architekt Marcin Urbanik). W XVIII w. świątynia otrzymała też bogaty, barokowy wystrój wnętrza. W 1765 r. przy kościele została erygowana parafia. Po skasowaniu klasztoru oo. dominikanów (1784 r.) w budynkach poklasztornych ulokowano szkołę trywialną im. św. Marii Magdaleny (1816 r.), a następnie szpital choleryczny (1831 r.) i więzienie dla kobiet (1841 r.). Ostateczny kształt otrzymał kościół w latach 1889–1890, kiedy to obydwie wieże zwieńczono neobarokowymi hełmami (arch. Julian Zachariewicz). W okresie polsko-ukraińskich walk o Lwów, w listopadzie 1918 r., obiekt został uszkodzony. Gruntownie odnowiono go w okresie międzywojennym, wzbogacając wyposażenie o jedne z najnowocześniejszych i największych organów na terenie Rzeczypospolitej, zakupione w czechosłowackim Karniowie, i nowy wystój artystyczny. Jego symbolem na wystawie jest figura św. Elżbiety, niezrealizowany model rzeźby dla kościoła pw. św. Elżbiety we Lwowie autorstwa Janiny Reichert, artystki, która wykonała figury aniołów do nowego ołtarza głównego w kościele św. Marii Magdaleny. W takiej postaci świątynię zastał wybuch II wojny światowej.
„Ekspatriacja Archidiecezji Lwowskiej”, druga część wystawy, została poświęcona dziejom kościoła i parafii w okresie wojny i po zakończeniu II wojny światowej. W jej efekcie Lwów znalazł się poza granicami Polski i rozpoczęło się wielkie przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich na Zachód. Ekspatriacja objęła również dziedzictwo kulturowe związane z Kościołem rzymskokatolickim. Niezwykle ważnym wydarzeniem dla ziemi lubaczowskiej było, w tym kontekście, przeniesienie siedziby Archidiecezji Lwowskiej ze Lwowa do Lubaczowa, położonego nieopodal nowej, polsko-sowieckiej, a dziś polsko-ukraińskiej granicy. W 1946 r. Lubaczów, przez kolejne pół wieku, za sprawą wspomnianego abpa Baziaka, stał się depozytariuszem bogatych tradycji Kościoła Rzymskokatolickiego w dawnej Archidiecezji Lwowskiej, która niemalże w całości znalazła się w granicach USRR. W samym mieście i okolicznych parafiach schronienie znalazło wielu kapłanów, którzy uratowali ze Wschodu cenne przykłady dziedzictwa sztuki i kultury sakralnej.
„Ze Lwowa do Cieszanowa. Ks. Józef Kłos”, kolejna część ekspozycji, dotyczyła sylwetki ostatniego proboszcza parafii pw. św. Marii Magdaleny – następcy zaangażowanego w działalność podziemia niepodległościowego i aresztowanego przez NKWD ks. Włodzimierza Cieńskiego (proboszcz w latach 1939–1940) oraz ks. dra Gerarda Szmyda (proboszcz w latach 1930–1938), któremu szczególnie bliski był rozwój młodzieży oraz uroczysta oprawa liturgii – przed jej zamknięciem na początku czerwca 1946 r. Kapłan, którego korzenie znajdowały się w podcieszanowskich Folwarkach, przed objęciem probostwa posługujący m.in. w Buczaczu i Żółkwi, był odpowiedzialny za akcję ewakuacyjną kościelnego wyposażenia. Wraz z nim trafiło ono przede wszystkim do parafii w Cieszanowie, w której ks. Kłos pracował przez kolejne trzydzieści lat. W przestrzeni wystawy zwiedzający mogli zapoznać się nie tylko z osobistymi dokumentami i przedmiotami duchownego, ale też z jego licznymi fotografiami, z pielgrzymki do Ziemi Świętej, nabożeństw, uroczystości kościelnych i szkolnych, gdyż poświęcił się on w szczególności pracy na rzecz młodzieży, m.in. jako katecheta, ale też duszpasterz katolickich stowarzyszeń młodzieży męskiej i żeńskiej oraz harcerzy. Obiektom tym towarzyszą wybrane książki, uratowane przez ks. Kłosa z bogatej biblioteki ks. dra Szmyda.
„Ocalone dziedzictwo” to najważniejsza i największa część wystawy, na której zaprezentowano zabytki historii i sztuki z kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie oraz znajdującej się w jego pobliżu szkoły św. Marii Magdaleny. Znalazły się na niej m.in. przykłady malarstwa: kopia obrazu ołtarzowego „Św. Stanisław Kostka z Dzieciątkiem Jezus”, którego oryginał stworzył Stanisław Batowski w 1941 r., oraz obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy z 1902 r. – oba wizerunki z kościoła pw. św. Wojciecha w Cieszanowie. Wśród obiektów rzemiosła artystycznego zaprezentowano kilkanaście niepowtarzalnych szat liturgicznych, przede wszystkim ornatów, różnorodnych pod względem technik wykonania i czasu powstania (najstarsze sięgające XVII w.). W ich kontekście warto zwrócić uwagę choćby na fragmenty pasów kontuszowych, które zostały wtórnie użyte jako elementy ornatów, stuł i manipularzy, wcześniej będąc charakterystycznym elementem męskiego stroju szlacheckiego, czy bogactwo ornamentów i haftów. Wśród złotnictwa i naczyń liturgicznych zaprezentowano świeczniki, kielich, puszkę i krzyż ołtarzowy, najpewniej pochodzące z kościoła pw. św. Marii Magdaleny, a także monstrancję z 1765 r., ufundowaną prawdopodobnie do lwowskiej katedry łacińskiej, zwieńczoną figurą Matki Bożej i wysadzoną szlachetnymi i półszlachetnymi kamieniami. Na uwagę zwracają pomoce szkolne, wykorzystywane na lekcjach religii przez ks. Józefa Kłosa: kolorowe tablice oraz szklane, kolorowe przeźrocza, nie tylko ze scenami religijnymi, ale też z przedstawieniami dzieł sztuki, misji ewangelizacyjnych i, przede wszystkim, ważnych historycznie wydarzeń, m.in. z czasów walk polsko-ukraińskich o Lwów i wojny polsko-bolszewickiej. Na wystawie zaprezentowano też elementy trzech drzewców od sztandarów, na których zachowało się przeszło 550 gwoździ z całą paletą nazwisk lwowskiej i kresowej inteligencji, m.in. prezydenta Lwowa Stanisława Ostrowskiego, wojewody stanisławowskiego gen. Stanisława Pasławskiego, czy dowódcy Okręgu Korpusu we Lwowie gen. Bolesława Popowicza. Ocalone dziedzictwo uzupełniają dokumenty, m.in. z czasów funkcjonowania parafii w czasie II wojny światowej, a także druki ulotne, liczne fotografie i plan zasięgu parafii pw. św. Marii Magdaleny z lat 30. XX w. Symbolem owego dziedzictwa, elementem najistotniejszym, spajającym narrację całej wystawy, a także łączącym Lwów z Lubaczowem i Cieszanowem, są także oryginalne, drewniane skrzynie ewakuacyjne, w których ks. Kłos transportował sakralne wyposażenie, z zachowanymi adnotacjami na wiekach i, również symbolicznym, zamalowanym czarną farbą napisem „Lwów”.
„Po obydwu stronach granicy”, czyli piąta, końcowa część ekspozycji, ukazała powojenną i obecną sytuację kościoła św. Marii Magdaleny. Zarysowano tu trwający od ponad 30 lat spór o świątynię pomiędzy władzami miasta, a wiernymi parafii. W 1946 r. kościół został przez władze sowieckie na krótko zamknięty, a następnie ponownie oddany wiernym. W 1962 r. zamieniono go jednak na klub studencki, salę sportową i taneczną; zniszczeniu uległ wówczas jego wystrój. W końcu lat 60. przejęło go Lwowskie Konserwatorium Muzyczne, a w 1988 r. zamieniono go na Dom Muzyki Organowej i Kameralnej. Taką funkcję, jako instytucja kultury miasta Lwowa, pełni po dziś dzień, a parafia może korzystać z sakralnego wnętrza jedynie w ograniczonym zakresie. Rodzi to ciągłe konflikty, których znakiem są ławki z ruchomym oparciem (odchylanym w stronę ołtarza lub sceny, na której znajdują się organy), a także przesłaniane kurtyną w trakcie koncertów prezbiterium. W tej część ekspozycji głos zabierają polsko- i ukraińskojęzyczni wierni parafii, którzy opowiadają o swoich osobistych związkach z kościołem pw. św. Marii Magdaleny.
Aranżacje wnętrza uzupełnia film dokumentalny, przygotowany przez Krystiana Kłysewicza, do którego zdjęcia powstały we Lwowie, Lubaczowie, Cieszanowie i Zamościu.
Wystawa, od momentu swojego wernisażu, 21 sierpnia br., cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem mieszkańców Lubaczowa i gości Muzeum. Osobiście zwiedzili ją m.in. abp Mieczysław Mokrzycki, metropolita lwowski, abp Wacław Depo, metropolita częstochowski, bp Marian Buczek, emerytowany ordynariusz diecezji charkowsko-zaporoskiej oraz Eliza Dzwonkiewicz, Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie. Pod koniec września, dzięki wsparciu Konsulatu, wystawę zaszczyciła swoją obecnością także blisko 50-osobowa grupa wiernych parafii pw. św. Marii Magdaleny na czele z proboszczem o. Dawidem Omiecińskim OMI i wicekonsul Natalią Rudczyk. Była to swoista pielgrzymka do korzeni, którymi lwowski Kościół i tworzący go ludzie związali się z Lubaczowem i Cieszanowem.
Piotr Zubowski
Janusz Mazur
Współkuratorzy wystawy, Muzeum Kresów w Lubaczowie
