Stanisław Kozłowski (1888–1939) – ostatni polski dyrektor Miejskich Zakładów Elektrycznych we Lwowie
Wśród licznych polskich ofiar II wojny światowej znalazło się też wielu elektryków, mających decydujący wpływ na kształtowanie się nowoczesnej cywilizacji technicznej w przedwojennej Polsce. Taką osobą był także Stanisław Kozłowski, ostatni polski dyrektor Miejskich Zakładów Elektrycznych we Lwowie, postać niezwykle zasłużona w rozwoju elektryfikacji Lwowa i jego okolic. Zamordowany przez sowietów tuż po zajęciu przez nich Lwowa, został pochowany w nieoznaczonym grobie na terenie Cmentarza Łyczakowskiego i zapomniany.
Pochodzenie, edukacja i praca na kolejach państwowych
Stanisław Franciszek Kozłowski urodził się 28 lutego 1888 r. we Lwowie, był synem krawca Antoniego, oraz Julii z domu Merkel. Po ukończeniu gimnazjum w 1905 r., rozpoczął studia na Wydziale Budowy Maszyn C.K. Szkoły Politechnicznej we Lwowie (od 1921 r. Politechnika Lwowska), które ukończył w 1909 r. z odznaczeniem (a więc w najkrótszym możliwym czasie czterech lat, co było wówczas rzadkie i świadczyło o jego wielkiej determinacji i uzdolnieniach). Ukończenie tych studiów dawało mu możliwość posługiwania się tytułem inżyniera mechanika. Kierunek elektrotechnika w C.K.Szkole Politechnicznej został utworzony dopiero w 1911 r., ale już w 1891 uruchomiono Katedrę Elektrotechniki prof. Romana Dzieślewskiego i na Wydziale Budowy Maszyn prowadzone były wykłady i zajęcia laboratoryjne z elektrotechniki. W trakcie studiów odbył praktykę w fabryce wagonów L. Zieleniewskiego w Sanoku, a także w wytwórni kabli elektrycznych Felten&Guilleaume w Wiedniu.
Bezpośrednio po studiach został zatrudniony jako adiunkt maszynowy na kolejach państwowych, gdzie objął stanowisko kierownika elektrowni, gazowni, centralnego ogrzewania i wodociągów w nowoczesnym gmachu dworca głównego we Lwowie, oddanego do użytku w 1904 r.
W latach 1916–1919 brał czynny udział w działaniach Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), w listopadzie 1916 r. zorganizował oddział kolejowy POW.Brał udział, po stronie polskiej, w polsko-ukraińskiej wojnie w latach 1918–1919. W 1919 r. został powołany w Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych we Lwowie na stanowisko naczelnika działu elektrycznego, któremu podlegały wszystkie elektrownie kolejowe w Okręgu.
W Miejskich Zakładach Elektrycznych we Lwowie
We wrześniu 1922 r. Kozłowski zrezygnował z pracy w kolejach państwowych, obejmując stanowisko inżyniera w Oddziale Sieci Miejskich Zakładów Elektrycznych (MZE) Lwowa. W lipcu 1923 r. został kierownikiem technicznym elektrowni MZE zlokalizowanej na Persenkówce, a niedługo później także zastępcą dyrektora całego MZE, inż. Mariana Dziewońskiego (1874-1955).Kozłowski pracował też przy budowie oddanej do użytku w 1927 r. linii przesyłowej o wysokiego napięcia 35 kV(najwyższym wówczas na tym terenie) ze Lwowa do Karaczynowa, dla stacji pomp Miejskich Zakładów Wodociągowych, dostarczających wodę do Lwowa. W 1932 r. był jednym z inicjatoróworaz współzałożycielem Zakładu Elektrycznego Okręgu Lwowskiego (ZEOL), spółki dystrybucyjnej, która miała na celu elektryfikację części województwa lwowskiego i tarnopolskiego. Spółka w większości należała do gminy miasta Lwowa, właścicielki MZE, które sprzedawało ZEOL energię elektryczną wyprodukowaną w elektrowni na Persenkówce. Według uzyskanego wtedy uprawnienia ZEOL miał do 1935 r. zelektryfikować powiaty: Lwów, Jaworów, Gródek Jagielloński i Żółkiew, do 1938 r. powiaty: Rudki, Rawa Ruska i Bóbrka, a do 1941 r. powiaty: Kamionka Strumiłowa, Złoczów i Przemyślany (w województwie tarnopolskim). Sieć rozdzielcza ZEOL miała napięcie 30 kV.
Z początkiem 1935 r. Kozłowski został dyrektorem MZE, pełniąc to stanowisko do śmierci. Rozwinął tam szeroką działalność elektryfikacyjną i inwestycyjną. Nieustannie, stosownie do potrzeb, rozbudowywał elektrownię, rozwijał sieć kablową i elektryfikował dalej położone dzielnice Lwowa i przyległe powiaty, a także kolejne stacje pomp dla miejskich wodociągów.Z jego inicjatywy powstał nowoczesny gmach administracyjny MZE (przy ulicy Pełczyńskiej, obecnie Witowskiego, mieści się tam teraz siedziba Lwowskiego Obwodowego Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy).Budynek ten zostałuroczyście otwarty w tracie Ogólnokrajowego Zjazdu Elektrowni Polskich w 1937 r.
Działalność dydaktyczna
Inżynier Kozłowski był przede wszystkim praktykiem, rozumiał zatem wielką wagę dobrego przygotowania nowych kadr pracowniczych również i praktycznego, niezbędną dla prawidłowego działania zakładów przemysłowych i energetycznych. Niedługo po ukończeniu studiów i rozpoczęciu pracy na kolejach państwowych rozpoczął działalność dydaktyczną. W 1910 r. został nauczycielem szkoły wieczorowej zawodowo-dokształcającej pracowników. W 1927 r., przejął po Marianie Dziewońskim, który rok wcześniej został dyrektorem MZE, prowadzenie wykładów i ćwiczeń z obsługi kotłów i maszyn parowych na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej. Od roku akademickiego 1928/29 tematyka ta została włączona dozajęć z pomiarów i laboratoriów maszynowych, prowadzonych przez prof. dr inż. Romana Witkiewicza (1886–1941). Natomiast Kozłowski rozpoczął wykłady nowego przedmiotu pt. Projektowanie i prowadzenie zakładów energetycznych. Z pewnością jego duże praktyczne doświadczenie powodowało, że już od roku akademickiego 1931/32 ponownie powierzono mu prowadzenie ćwiczeń z obsługi maszyn i kotłów. Zajęcia te z dużym pożytkiem dla elektryków i mechaników, studentów Politechniki prowadził aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 r., choć po objęcia przez niego w 1935 r. absorbującego i odpowiedzialnego stanowiska dyrektora MZE, co dwa lata.Jako dyrektor MZE organizował dla studentów zwiedzanie elektrowni i pozostałych jednostek MZE, a także inicjowałpraktyki w MZE, coumożliwiało studentom nabywanie praktycznej wiedzy.
Działalność w stowarzyszeniach naukowo-technicznych
Podobnie jak w dydaktyce, Kozłowski był aktywny także w technicznym ruchu stowarzyszeniowym we Lwowie. Już na drugim roku studiów, w 1906 r. wstąpił do Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie (kiedy od TP odeszli członkowie narodowości ukraińskiej i założyli własne towarzystwo, to TP w 1913 r.zmieniło nazwę naPolskie Towarzystwo Politechniczne we Lwowie, PTP).Było to największe ówczesne zrzeszenie inżynierów i techników w Galicji, (w 1914 r. liczyło 1150 członków).Kozłowski w 1908 r. był współzałożycielem fachowej Sekcji Elektrotechnicznej w PTP. Sekcja położyła wielkie zasługi dla ogólnego rozwoju elektrotechniki w Galicji,analizując go, wyszukując niedostatki rozwoju i proponując nowe rozwiązania. Po I wojnie światowej Kozłowskibył członkiem Wydziału PTP (tak wtedy nazywano Zarząd Główny PTP): w1919 r. był zastępcą sekretarza, w latach 1920–1923 i 1925–1934 sekretarzem, a w latach 1936-1939 zastępcą prezesa. Jako sekretarz PTP był autorem kilku rozdziałów w księdze pamiątkowej wydanej w 1927 r., w pięćdziesięciolecie istnienia PTP. W latach 1922–1924 był administratorem „Czasopisma Technicznego” – organu prasowego PTP. Z racji pełnionych funkcji w PTP reprezentował towarzystwo na zewnątrz, np. na zjazdach delegatów Naczelnej Organizacji Inżynierów Rzeczpospolitej Polskiej, w Instytucie Psychotechnicznym we Lwowie lub w Poradni Zawodowej Patronatu nad Młodzieżą Rękodzielniczą we Lwowie. W uznaniu wielkich zasług, w 1929 r. został członkiem honorowym PTP.
Kozłowski, reprezentując środowisko lwowskich elektryków, wziął w czerwcu 1919 r. udział w I Zjeździe Elektrotechników Polskich w Warszawie, w trakcie którego utworzono Stowarzyszenie Elektrotechników Polskich (teraz Stowarzyszenie Elektryków Polskich, SEP), organizację zrzeszającą wszystkich polskich elektrykówi w dużym stopniu kształtującą rozwój elektryki w Polsce (zwłaszcza w okresie międzywojennym). Wraz z utworzeniem SEP Sekcja Elektrotechniczna PTP stała się także Kołem, a potem Oddziałem Lwowskim SEP (w tym czasie Koło, a później Oddział Lwowski SEP był jedną z największych jednostek terenowych SEP w Polsce i np. w 1930 r liczył 89 członków, na ogólną liczbę 630 członków SEP i liczebnością był drugim po Oddziale Warszawskim). Kozłowski był tam sekretarzem w latach 1919-1922, członkiem Zarządu w latach 1923–1925 oraz zastępcą przewodniczącego w latach 1926-1927. Ponadto pełnił tam funkcję referenta odczytowego. We wspólnych posiedzeniach PTP i SEP wygłosił kilka odczytów, m.in. Wytyczne przy projektowaniu nowoczesnych siłowni parowych (z 1927 r., referat był zapewne związany z objęciem przez niego wykładów na Politechnice), Wrażenia z podróży naukowej do Niemiec, Pokaz filmu „Budowa Kolei na Zugspitze” (w 1934 r.), Elektryfikacja Polski (w 1937 r.). W latach 1929–1932 Kozłowski był członkiem Zarządu Głównego SEP w Warszawie. W 1930 r. reprezentował SEP na XII Zjeździe Delegatów Polskich Zrzeszeń Technicznych we Lwowie. Jako dyrektor reprezentował MZE oraz ZEOL jako członków zbiorowych SEP. Będąc kierownikiem elektrowni na Persenkówce, a potem dyrektorem MZE Kozłowski działał także w Związku Elektrowni Polskich (ZEP), który grupował elektrownie w Polsce, reprezentując ich interesy. Był tam przedstawicielem MZE oraz ZEOL. W 1935 r. pełnił funkcję prezesa ZEP, był też członkiem Rady ZEP. Był także prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni „Polskie Elektrownie”, prowadzoną przez ZEP. Zorganizował Ogólnokrajowy Zjazd Elektrowni Polskich we Lwowie (7–9 marca 1937 r.) w trakcie którego uroczyście otwarto wspomnianą nową siedzibę MZE. W trakcie zjazdu wygłosił dwa odczyty: Wytwarzanie prądu elektrycznego i Działalność elektryfikacyjna miasta Lwowa (współautorem ostatniego był Maurycy Altenberg, dyrektor ZEOL). Oba referaty zostały wydrukowane w sprawozdaniu ze Zjazdu i w „Przeglądzie Elektrotechnicznym”.
Ponadto Kozłowski był także kierownikiem technicznej organizacji Targów Wschodnich we Lwowie oraz w 1938 r. przewodniczącymsekcji elektrotechnicznej Targów. Należał do Straży Mogił Polskich Bohaterów we Lwowie, w latach 1936-1939, będąc tam członkiem Wydziału. Był ponadto członkiem Związku Rezerwistów RP.
Za swoją działalność został uhonorowany w 1931 r. Złotym Krzyżem Zasługi, w 1933 r. Krzyżem Niepodległości, a w 1937 r. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Tragiczna śmierć i podsumowanie
Stanisław Kozłowski został zamordowany przez czerwonoarmistów 22 września 1939 r., czyli w dniu zajęcia przez nich Lwowa. Okoliczności śmierci nie są do końca znane, miał zginąć w miejscu pracy, albo na terenie elektrowni na Persenkówce, albo w nowym gmachu administracyjnym MZE (zajętym wkrótce przez NKWD na swoją siedzibę). Według jednej z wersji, miał zostać wezwany przez sowieckiego oficera do uruchomienia elektrowni w ciągu kilku godzin, na co mu odpowiedział, że jest to w tak krótkim czasie niemożliwe, za co został zastrzelony na miejscu,jako „sabotażysta”.Według jeszcze innej wersji (lecz najbardziej prawdopodobnej, którą AndrijKryżaniwskyj uzyskał od Tadeusza Paczkowskiego, wnuka naocznego świadka zdarzenia), Kozłowskizostał celowo zastrzelony na terenie elektrowni przez sowieckiego oficera w momencie kiedy ten upewnił się, że Kozłowski jest dyrektorem, podczas gdy Kozłowski ubrany w fartuch nałożony na garnitur sprawdzał coś z monterami w instalacjach elektrowni. Według jeszcze innej wersji, zapytany przez komisarza Armii Czerwonej zajmującej gmach MZE kim jest, odpowiedział, że jest dyrektorem, sięgając do kieszeni po legitymację, komisarz zaś sądząc, że sięga po broń zastrzelił go, co można uznać za próbęzaprzeczenia istnienia z góry zaplanowanej zbrodni. Został on pochowany pośpiesznie w nieoznaczonym grobie na Cmentarzu Łyczakowskim.
Kozłowski był żonaty ze Stefanią Uhorczak (1893–1981), która została przez sowietów wywieziona na Syberię, skąd jednak udało jej się przedostać do Londynu, gdzie działała w miejscowym Kole Lwowian.
Śmierć Kozłowskiego z rąk sowieckich najeźdźców przerwała niezwykle pracowite, twórcze życie. Był on polskim patriotą oraz wybitnym fachowcem, energetykiem, kierownikiem elektrowni i dyrektorem MZE we Lwowie. Obejmując te stanowiska znacznie przyczynił się elektryfikacji Lwowa i jego okolic. Chętnie działałteżw innych obszarach. Bardzo duże znaczenie miała jego działalność dydaktyczna, gdzie miał okazję podzielić się swoim bogatym doświadczeniem zawodowym z uczniami i studentami. Był także ofiarnym działaczem społecznym, działając twórczo we lwowskich organizacjach technicznych, reprezentując je też w całej przedwojennej Polsce. Zasłużył się przez to rozwojowi technicznemu swojego rodzinnego Lwowa i Ziemi Lwowskiej, a także przedwojennej Polski.
Epilog
Jesienią 2022 r. dzięki inicjatywie Andrija Kryżaniwskiego i staraniom środowiska ukraińskich elektryków ze Spółki „Lvivobłenergo”, udało się odszukać miejsce jego pochówku i postawić na nim nagrobek. W imieniu polskich elektryków wielkie podziękowanie lwowskim elektrykom przekazał Prezes Stowarzyszenia Elektryków Polskich prof. Sławomir Cieślik
Jerzy Hickiewicz
Piotr Rataj
Tekst ukazał się w nr 9 (421), 16 – 29 maja 2022
