W celu opisania tej części narodu polskiego, która żyła i żyje do dziś na terenach na wschód od polskich terenów etnicznych należy wyjaśnić pojęcia, jakie z tymi obszarami się kojarzą: kresy, ziemie zabrane.
Kresy… bogate, stare, piękne słowo. Rozważania me dotyczą obszarów, które w przeszłości należały do Rzeczypospolitej, stanowiły jej część składową. Zdarzenia dziejowe spowodowały iż dostały się pod władztwo terytorialne państw zaborczych Rosji i Austrii. Dzisiaj stanowią ogromną część nowoutworzonych państw: Litwy, Łotwy, a przede wszystkim Ukrainy i Białorusi.
(…) Ziemio najmilsza mimo prześladowań,
Ziemio rodzona pomimo traktatów,
Ziemio polska i ojczysta mimo planów partii,
Ziemio nasza pomimo sądów cudzoziemskich…
[Zofia Kossak-Szczucka, Pożoga].
Co to są Kresy?
Utrata niezależności państwowej nie zniszczyła polskości, ale jedynie ją wyhamowała (często ukrywano ją przed ewentualnymi represjami). Szczególnie trudna sytuacja panowała na obszarach wschodnich, Kresach, którym to mianem określało się najpierw peryferyjne rejony państwa polskiego, położone przy granicy i stosowano głównie w odniesieniu do ziem wschodnich I Rzeczypospolitej. Początkowo nazwa ta była używana w stosunku do rubieży wschodnich władztwa Jagiellonów, u kresu, końca ich ziem. W czasie rozbiorów, jak i po nich, terminem tym powszechnie określano wszystkie obszary, leżące na wschód od Królestwa Polskiego Kongresówki. Także w odniesieniu do tych ziem, będących pod zarządem rosyjskim, stosowano nazwę Ziem Zabranych, administracyjnie wchodziły w skład dziewięciu guberni carskich: grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej, mińskiej, witebskiej, mohylewskiej, wołyńskiej, podolskiej, kijowskiej.
Również mianem Kresów zaczęto określać tereny, leżące w zaborze austriackim na wschód od Sanu. Wytworzył się tam specyficzny typ poczucia polskości i związku z Polską. Rzecz znamienna, wojna polsko-bolszewicka 1920 r., zakończona w odczuciach miejscowych zwycięstwem Polski, pomimo, iż nie objęła w większości miejsc zamieszkania kresowiaków, nie osłabiła w nich poczucia więzi z Ojczyzną, z którą się utożsamiali. Wielu Polaków z Kresów służyło w polskich formacjach wojskowych tego czasu, także we wspomnianej wojnie 1920 r. Na obszarach Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny, Nowogródczyzny miejscowi często własnymi środkami wspomagali, działali i organizowali oddziały samoobrony ludności przed bolszewikami.
Postępowanie zaborców, wieloletnia silna rusyfikacja i germanizacja skutkowały brakiem zaufania do ich rządów. Należy powiedzieć, że germanizacja, w wykonaniu urzędników austriackich bardzo silna, ustąpiła polityce bardziej liberalnego traktowania polskości w drugiej połowie XIX wieku. Lecz cały czas stosowano tam metodę wygrywania Niemców a przede wszystkim antagonizowania miejscowych Rusinów z Polakami, co przyniosło negatywne efekty już w wolnej Polsce. Dla porównania, rusyfikacja obejmowała niewspółmiernie większe obszary i prowadzona była wszędzie, a szczególnie silnie na Ziemiach Zabranych – Kresach z olbrzymim natężeniem i z tego tytułu poświęcę jej znacznie więcej uwagi.
