Poprzednie odcinki opracowania Borysa Jawira „Ludność Galicji według Bawarskiego geografa” i „Średniowieczne szlaki handlowe według Bawarskiego geografa” publikowaliśmy na łamach Kuriera Galicyjskiego w nr 3–4 i 5 w roku 2021. Obecnie proponujemy kolejny odcinek opracowania tego autora.
Na przełomie XX i XXI wieków znacznie wzrosło zainteresowanie tematyką procesów etnicznych w Galicji w pierwszym tysiącleciu naszej ery. Jest to zrozumiałe, bowiem temat ten nie był badany z wielu powodów. Celem moich badań stało się przede wszystkim poszukiwanie, zebranie i analiza materiałów i wiadomości o ludności Galicji zawartych w „Opisie grodów na północ od Dunaju” (Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubi). Dość dokładną analizę tekstu przeprowadziło wielu historyków, podając najbardziej prawdopodobną lokalizację kolejnych plemion. Niestety, w wielu przypadkach potraktowali temat ogólnikowo. W tym artykule zajmiemy się przede wszystkim plemionami Galicji w górnym biegu Dniestru i Bugu, które są ważną lokalizacją plemion słowiańskich. Przy analizie danych „Opisu…” miało się wrażenie, że autor nie przestrzegał dokładnie lokalizacji kolejnych plemion i mógł zamieniać miejsca ich osiedlenia. Możliwe też, że wymieniając poszczególne plemiona autor podaje też inne, jako wchodzące w ich skład. Np. autor najpierw opisał Obodryczów, a następnie wymienił plemiona, z których się składali: Beteniczów, Glinian i Smeldyngów. Uwzględniając dane historyczne i prawdopodobną zasadę lokalizacji w „Opisie…” plemion na szlakach handlowych można przypuścić, że składały się z pięciu grup.
Grupa 1
Odnosimy do niej ludy, zamieszkujące pogranicze Imperium Franków na szlaku od południowego Bałtyku po Dunaj. Ujściu Łaby (współczesny Meklemburg, wschód Schlezwiku-Holsztyna i północ Dolnej Saksonii) zamieszkane była przez Obodryczów (Północnych) – Nortabtrezi. Znani są oni także, jako Waryni, Warni, Wagry czy Wariagowie. Z „Opisu…” wynika, ze posiadali 53 grody i należały do nich plemiona: Smeldingon, Linaa i Bethenici. Bliżej do ujścia Odry mieszkali Uilci. Według „Opisu…” posiadali 95 grodów i podlegali im Morizani (11 grodów). Bardziej na południe od Łaby zamieszkiwali Hehfeldi (8 grodów). Jeszcze bardziej na południe zamieszkiwali Sorbi (50 grodów). Plemię to w II połowie I tysiąclecia posiadało tereny południowe od Gór Rudnych pomiędzy rzekami Zaale i Mulda. W sojuszu z nimi byli Talaminzi (13 grodów w okolicy dzisiejszego Drezna). Tereny na południe od nich zajmowali Beheimare (15 grodów) i sąsiadowali na szlaku handlowym z Marharii (40 grodów).
W czasie powstania „Opisu…” tereny te wchodziły w skład państwa Wielkomorawskiego. A dalej na wschód sąsiadowały z nimi plemiona bałkańskie: Uulgarii (5 grodów), a także wspominane przez innych autorów Merchanos (30 grodów), uważanych za bałkańskich Morawów.
Grupa 2
Grupę tę stanowią plemiona zamieszkujące tereny od granicy Franków od rzeki Noteć po Wisłę i dalej wzdłuż szlaku bursztynowego po Dniestr i Morze Czarne. I tak z Nortabtrezi sąsiadowali Osterabtrezi (100 grodów), przez krótki okres w historii określani jako Meklemburscy Słowianie, wspominani już w kronikach frankońskich w 824 roku. Na wschód od Odry mieszkali prawdopodobnie Miloxi (67 grodów). Ich ziemie obejmowały brzegi rzeki Mogielnica, dopływu Warty. Dalej wzdłuż Noteci zlokalizowali się Phesnuzi (70 grodów). Ich nazwę łączą uczeni z piaskiem, zamieszkiwali bowiem piaszczyste tereny Pałuki. W okolicach jeziora Gopło zasiedlili się Glopeani (400 lub więcej grodów). Polscy historycy wiążą ich z większymi plemionami, nazywanymi Polanami, które dały nazwę państwu polskiemu.
Z Polanami sąsiadowali Thadesi (200 grodów). Ich nazwa pochodzi od rzeki Tanwa, dopływu Sanu. Na wschód od nich zamieszkiwali Zuireani lub Zeriuani. Prawdopodobnie ta nazwa, pojawiająca się dwukrotnie w „Opisie…” odnosi się do tego samego plemienia. I. Krypiakewycz proponuje ich nazwę odczytywać jako Czerwianie i stąd ich grody nazywani Grodami Czerwieńskimi, wspomnianymi w Spisie Ipatijewskim w 981 roku. Od nich prawdopodobnie pochodzi toponim Czerlany w obw. lwowskim. Plemię to zamieszkuje tereny na wschód od Polan i sąsiaduje z plemionami, znanymi z kronik ruskich.
Historyk W. Laska uważa, że centrum Czerwian była dolina rzeki Huczwa. „Opis…” przypisuje im 325 grodów. Wzmianka o nich podaje również, że „jedno jest ich królestwo, od którego wszystkie plemiona Słowian, jak twierdzą oni, pochodzą i ród swój wiodą”. Podobne określenie zawiera tekst arabskiego historyka Abu L. Hasana Ali Al. Masudi „Złote kopalnie i złoża drogich kamieni” z roku 947. Dotyczy ono również plemion zamieszkujących Wołyń.
Na południe od Czerwian mieszkali Busani (Bużanie). Zamieszkiwali górny bieg Bugu i głównym ich grodem był Bużesk (obecny Busk). Posiadali 231 grodów. Ich sąsiadami byli Sittici, o których „Opis…” twierdzi, że „ludu i grodów mieli bez liku”. Historycy i autor opracowania lokują to plemię nad górnym Dniestrem z miejscowościami Stylsko, Zwenihorod, Sołońsko, Rohatyn i inne.
Na mapie Ptolomeusza z II w. na wschód od dorzecza Wisły do Miodoborów zamieszkiwał lud Arsiete, a na wschód od nich Stadici. Według „Opisu…” mieli oni 516 grodów i „niezliczoną liczbę ludzi”. Tereny Stadyczów to prawdopodobnie tereny współczesnej Galicji. Były to grody Trembowla, Halicz, Mikulińce i inne. Świadczą o tym również takie nazwy na tych terenach, jak Stadniki czy Stadna, które zachowały się do dziś.
Tereny wschodnie zajmowali Sebbirozi (90 grodów), były to już tereny na wschód od Miodoborów, ich zaś nazwa pochodzi od słowiańskiego „za bagnem”. Z tych bagnistych ziem wypływa rzeka Zbrucz, która dawniej nazywała się Seborucz, a Zbaraż – Sbaras.
Dalsze ziemie na wschód należały do Unlizi i były to już tereny dolnego Dniepru, Bohu i brzegi Morza Czarnego. Z „Opisu…” wynika, że był to liczny lud i miał 318 grodów.
W „Opisie…” wymienione są też inne sąsiednie plemiona: Neriuani lub Nauari (78 grodów), którzy wraz z Uliczami emigrowali na tereny środkowego Dniestru i dolnego Zbrucza (toponim Niwerka); Attorozi czy Aturezani (148 grodów) i zajmowali ziemie pomiędzy Karpatami i Dunajem: lud Torreccade – tereny dzisiejszej Tawrii.
Natomiast lud Eptaradici (243 grody) kronikarze uważali za „siedem ludów” – zjednoczenie plemion słowiańskich, które w 602 roku w połączeniu z Bułgarami stały się podstawą Pierwszego Królestwa Bułgarskiego i zajmowało tereny pomiędzy dolnym Dunajem a Morzem Czarnym. Okolice pomiędzy dolnym Dniestrem i Dunajem zamieszkiwali: Uuillerozi (180 grodów), Zabrozi (212 grodów), Znetalici (74 grody), Aturezani (104 grody) i Chozirozi (250 grodów).
Grupa 3
W tej grupie wymienione są plemiona, zamieszkujące tereny od Wielkich Moraw do Bałtyku wzdłuż odnogi Szlaku Bursztunowego.
Z „Opisu…” wynika, że na wschodzie od Moraw w dorzeczu Wisły zamieszkiwali Lendizi – Lendzianie, Lachy, posiadający 98 grodów. W materiałach źródłowych zapisane jest, że plemię Lendzian spłacało daninę Kijowowi w okresie panowania Olgi. W 10 wieku Lendzian lokalizowano na terenach Ziemi Lubelsko-Sandomierskiej.
Z Lendzianami sąsiadowali Thafnezi (257 grodów), Prissani – w dorzeczu Sanu, Uelunzani – na terenach Wołynia.
Grupa 4
Najbardziej wschodnią grupą plemion byli Caziri — Chazarzy, którzy w 4-11 wiekach podbili Siwerian, Polan, Wiatyczów i Radymiczów i stworzyli Chanat Chazarski, broniący tej części Europy od najazdu arabskiego. Posiadali oni 100 grodów. Następnym plemieniem byli Ruzzi – Rusowie, którzy na początku 860 roku zajęli Kijów wędrując z Ładogi i południowego Bałtyku. Obok Rusów mieszkali Serauici, według niektórych historyków uważani za Siwerian. W dorzeczu Dniepru zamieszkiwali Lucolane, a na południowych stepach nad Dnieprem i na stepach przyczarnomorskich – Ungare – plemiona węgierskie. Przybyli tu z okolic rzeki Kamy i przez jakiś czas byli pod władzą Chazarów i Bułgarów. W 896 roku pod wodzą Arpada przeprawili się przez Karpaty (przez jakiś czas wódz stacjonował w Haliczu) i osiedli na terenach Równiny Węgierskiej – ich Ziemi Obiecanej – Pannonii.
Grupa 5
To grupa plemion, zamieszkujących tereny Wielkich Moraw. Prawdopodobnie autor „Opisu…” rozpoczął swoją wędrówkę z Krakowa, od Vuislane – Wiślan, zamieszkujących tereny Małopolski od VII wieku. Na ich ziemiach głównymi miastami były Kraków, Sandomierz i Stradów. W roku 855 włączeni zostali do Wielkich Moraw i państwo Bolesława I ciągnęło się wówczas „od miasta Fraga do miasta Krakowa”. Na zachód od Wiślan mieszkali Sleenzane – Ślązacy, od Dolnego Śląska po Wrocław. Mieli 15 większych grodów. Ziemie dalej na zachód zajmowali Lunsizi – Łużyczanie i obok nich Dadosesani – pomiędzy dolnym Bobrem i Odrą.
Na południe od Łużan zamieszkiwali Milzane, którzy tworzyli związek z Sorbami, Dalemincami, Łużycami i innymi. W okolicach obecnego Zgorzelca tereny należały do Besunzani. Pomiędzy plemionami łużyckimi i czeskimi umiejscowili się Uerizane (10 grodów). Do rodziny plemion czeskich należeli też Fraganeo (Ibrahim ibn Jakub al Turtuzi określa tak miasto Pragę). Na północ od nich mieszkali Lupiglaa. Na wschód od nich – Opolini, zamieszkujący tereny górnej Odry. Ziemie pomiędzy źródłami Odry i Wisły należały do Golensizi.
Oprócz wymienionych w „Opisie…” wskazano plemię Sueui, określone jako „półnaród”. Prawdopodobnie chodzi tu o nazwę zbiorczą połączonych plemion wschodnich Niemiec. W granicach imperium Franków sąsiadując z Wielkimi Morawami mieszkali Beire – Bawarowie. Byli częścią zgermanizowanego plemienia Gallów – Boii.
Borys Jawir
Tekst ukazał się w nr 6 (394), 31 marca – 13 kwietnia 2022
