Czy historyk może pisać o moralności? I po co miałby to robić? Między nieładem a niewolą. Krótka historia myśli politycznej to książka profesora Andrzeja Nowaka, historyka i publicysty, badacza związanego z Uniwersytetem Jagiellońskim (kolejna po Klęsce imperium zła). Autor mówi w niej o polskich przejawach nieładu moralnego oraz niebezpieczeństwie utraty tożsamości, która dotyczy współczesnego człowieka. To podręcznik z podtekstem.
Dostajemy w nim diagnozę czasów obecnych i dawniejszych. Wobec chaosu moralno-ideowego XXI wieku profesor zachęca do rewizji pojęć, proponuje obiektywny rachunek obywatelskiego sumienia w świetle refleksji historycznej i politycznej. To ciekawe podejście. Naukowe poszukiwanie sumienia narodowego.
Prof. Nowak wnosi spokojną, choć gorzką refleksję w odpowiedzi na trudne pytania o Polskę, kształt praworządności, rolę sędziów, korupcję. Czyni to kurtuazyjnie, lecz w sposób intelektualnie wymagający. Taka próba dialogu jest zupełnie inną propozycją dla czytelnika niż zderzenie z rzeczywistością, jakie przynosi bombardowanie newsem. Jest czymś zaskakująco innym niż reportaż czy sensacyjny dokument. Filozofia jest okazją do głębszych poszukiwań. Autor stara się przekonać swoje audytorium, że warto wejść na inny poziom odbioru świata. Można próbować wczytać się w to, co na tematy żywo dziś dyskutowane mieliby do powiedzenia myśliciele minionych epok. Bo przecież historia, także historia idei politycznych, jest nauczycielką życia. Kim są owi najważniejsi dla polskiej tradycji i ustroju mędrcy? To według badacza Platon, Arystoteles, Cyceron, św. Augustyn, św. Tomasz. W tejże „uczonej wieży” rozstrzygał się niegdyś los społeczeństw, również losy polskiego narodu. Autor wskazuje, jaka była rola dawnych elit, historiografów w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego Rzeczypospolitej (Wincenty Kadłubek). Roztacza też inne wizje, sięgając do Azji i starożytności, przemierzając drogi, które okazują się bliskie współczesnej mentalności. Pokazuje, co mają do powiedzenia przedstawiciele chińskiej szkoły filozoficznej, która nie znała pojęcia wolności, jak bliscy dzisiejszym nowoczesnym liberałom są antyczni sofiści (obrońcy „wolności od prawdy”). Czy potrzeba nam dziś aż takiej mądrości uniwersyteckiej po to, by nie zgubić w życiu publicznym najważniejszych wartości? Czy głos historyka jest wołaniem na puszczy? Powinniśmy sobie odpowiedzieć.
Okazuje się, że w kulturze śródziemnomorskiej i zarazem polskiej wszystko już było: i próba wyzwolenia się z moralności i religii, i obrona niepodległości przed reżimem państwa, i próba ucieczki od prawa naturalnego oraz od prawdy, którą pojmuje się jako ograniczanie praw człowieka. Prof. Nowak ocenia, że niebawem możemy się zmierzyć z utratą racjonalnego porządku demokracji. Ideał wszechwolności jest niebezpieczny. Jest on dziś maksymą, która broni wprawdzie różne grupy uciśnionych, lecz zarazem niszczy ustrój oparty na demokratycznych wyborach.
W nieodległej jeszcze historii, w czasie polskiej wojny ulicznej o obronę praw kobiet (jesień 2020), podczas gdy zainicjowano serię incydentów wymierzonych w katolicką moralność, na Jasnej Górze na zakończenie jednego z wieczornych Apeli, metropolita częstochowski abp Wacław Depo w duchowej stolicy nawiązał do książek profesora Nowaka z Krakowa. Mówił wtedy, że trzeba tworzyć mentalną przeciwwagę dla nastrojów niszczących narodową tożsamość. Tę zaś syntezę idei politycznych Nowaka Między nieładem a niewolą można dedykować Polsce, gdy tożsamość zarówno indywidualna, jak i narodowa staje pod znakiem zapytania.
Profesor zaprasza do kameralnej rozmowy i rozwagi, nie do przyjmowania wiedzy ex cathedra. Ostrzega jednak, ukazując, że każda myśl polityczna może się stawać pułapką niewoli. Narracja badacza wyłuskuje z dziejów to, co było dla nas od wieków wybawieniem – dobrą ideę, która ratowała w sytuacjach bez wyjścia. Jaka to idea?
Powiedzmy sobie jasno, że otrzymaliśmy z Krakowa lekturę obowiązkową dla czytelników, którzy mają odwagę myśleć. Nie chodzi przecież o wyczytywanie setek stron i alienację w uczonej przestrzeni. Raczej o to, aby dzięki takim propozycjom i kontekstom dawać sobie osobiście motywację do myślenia, wzorem św. Pawła – motywację do odnawiania umysłu (Rz 12,2). To jest chyba przesłaniem tej i wielu innych pozycji autora Dziejów Polski. Mimo że banalnym już stwierdzeniem jest to, że dziś w przestrzeni publicznej mamy zbyt wiele hałasu, za mało mądrości, samo przekonanie o tym nie zmieni niczego. Dla każdego historyka, zapewne i dla profesora Nowaka, nauka o dziejach była i jest nauką dla tych, którzy zwłaszcza pod wpływem doniesień medialnych nie chcą ulegać jedynie powierzchownym emocjom. Przypomnijmy, że zebranie w jednym opracowaniu imponująco obszernego materiału naukowego, który ma służyć do przemyśleń i rozumnych decyzji, okazało się zadaniem o tyle łatwiejszym, że książka jest pokłosiem wielu wcześniejszych już wykładów tego autora (Solidarni 2010 w Warszawie).
A. Nowak, Między nieładem a niewolą. Krótka historia myśli politycznej
wyd. Biały Kruk, Kraków 2020
Aneta M. Krawczyk
Tekst ukazał się w nr 3 (391), 15 – 28 lutego 2022
