Melioracja jest jednym z najstarszych rodzajów ludzkiej działalności, skierowanej na zasadniczą poprawę niekorzystnych warunków naturalnych, nawodnienia gruntów i terenów uprawnych. Polegała na sztucznym nawodnieniu terenów w okresie suszy i odprowadzaniu nadmiaru wody w okresach wilgotnych.
Z tego punktu widzenia tereny Galicji Wschodniej należą do nadmiernie wilgotnych i zabłoconych. W niektórych okolicach zajmują one od 20 do 50% ziem. Najbardziej zawilgocone tereny leżą w woj. lwowskim. Na takich terenach trudno było spodziewać się dobrych urodzajów produktów rolnych i w związku z tym – trudności z produkcją pożywienia. Biorąc pod uwagę wysoką gęstość zaludnienia przy jednoczesnym braku dostatecznej ilości ziem ornych na tych terenach często obserwowano głodowe lata. Zgodnie ze spisem ludności z 1931 r. we Wschodniej Galicji w granicach trzech województw (lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego) na 1 km kw. przypadało 100,4 mieszkańców, gdy w tym samym czasie średnie zaludnienie w Polsce sięgało 83 osób na km kw. Ludność wiejska stanowiła 77% ogółu mieszkańców. W poszukiwaniu środków do życia ludność Galicji Wschodniej emigrowała do państw Europy Zachodniej lub do Ameryki.
Stąd melioracja terenów rolnych Galicji Wschodniej była stosowana od dawna. Źródła archiwalne i literatura świadczą, że działania te prowadzono przede wszystkim kopiąc kanały i prowadząc inne zasady gospodarki ( orka wąsko zagonowa, bruzdowanie, grządkowanie). Ale te działania miały lokalny charakter.
Pierwszym terenem osuszonym przez system otwartych kanałów była dolina rzeki Jaryczówki, dopływu Pełtwi. Na szerszą skale prace melioracyjne na terenach Wschodniej Galicji były prowadzone już w latach 1759–1767. Celem ich było rozwiązanie połączenia wodnego rzek Dniestru i Wisły przez przekopanie kanału Wisznia-San.
Władze austriackie, które kontynuowały te prace w latach 1812–1844, zaprojektowały połączenie Dniestru i Sanu kanałem od miejscowości Hordynia do miejscowości Dołobowa. Pierwszy projekt regulacji rzeki Dniestr i osuszenie błot na jej prawym brzegu opracował inż. Malicki w 1826–1847 latach. Według tego projektu zrealizowano jedynie przekopanie kanału „Amalia” o długości 7,5 km od Hordyni do Dołobowa w celu ochrony drogi Lwów – Kraków przed katastrofalnymi powodziami, które na długości do 9 km trzy-cztery razy do roku podnosiły poziom wody do 1 m. Projekty regulacji rzeki Bug z dopływani opracowali austriaccy inżynierowie w latach 1846–1878.
Na początku XIX w. meliorację za pomocą otwartych kanałów prowadzono przeważnie na terenach wielkich właścicieli ziemskich. Projektowali je i nadzorowali inżynierowie kultury łąk towarzystw rolniczych lub Gospodarstwa Krajowego, którzy otrzymywali subwencje z Ministerstwa rolnictwa i budżetu lokalnego.
Od połowy XIX w. w melioracji terenów na Wschodniej Galicji zaczęto stosować drenaż ceramiczny. Impulsem posłużyła tu Ogólnoświatowa wystawa w Londynie w 1851 r. Po raz pierwszy zastosował go inżynier T. Żebowski, który z tej wystawy przywiózł urządzenie do produkcji rurek ceramicznych i zaczął je produkować. W 1852 r. drenażem ceramicznym osuszył tereny folwarku Bokocja w okolicach Żurawna na przestrzeni 119 ha. Głębokość umieszczania rurek drenażowych określano z doświadczenia praktycznego inżynierów niemieckich: na roli stanowiła ona 1,2–1,3 m. a na łąkach – 1,0 m. odległość pomiędzy drenażami była 12-16 m. średnica rurek ceramicznych wynosiła 5 cm.
Następnie Franciszek Smolka, właściciel majątku w Morszynie w latach 1854–1860 osuszył w podobny sposób 54 ha. Rurki ceramiczne produkował samodzielnie, zniwelował teren i osobiście prowadził prace. W 1863 r. kolejny właściciel Z. Drogojowski osuszył w okolicach wioski Krukienice rejonu mościckiego 49 ha ziemi, w tym około 5 ha – faszynami. Następnie L. Balicki w swoim majątku we wsi Wykoty w rej. samborskim w latach 1876–1878 drenażem ceramicznym własnego wyrobu osuszył 87 ha. W tym czasie, zaczynając od 1860 r. na terenach należących do hr. A. Potockiego wokół Lwowa osuszono 431 ha ziemi.
Były i inne przykłady takich działań. W swoim majątki we wsi Żorniska i częściowo w Łozinie Małej w rej. jaworowskim Milleret w 1858 r. osuszył z dobrym wynikiem 22 ha terenów błotnistych sosnowymi krąglakami. Do 1978 r. drenaż działał sprawnie i nie wymagał naprawy.
W 1875 r. ukazał się austriacki Kodeks wodny, którzy stwarzał możliwość na Wschodniej Galicji organizować wodne i melioracyjne spółdzielnie dla wykonania prac ziemnych, które projektowały państwowe urzędy techniczne. Zgodnie z ustawą o melioracji (z 1884 r.) zapoczątkowano intensywny rozwój praz z regulacji rzek i melioracji terenów z funduszy państwowych i subwencji miejscowych. Od 1896 r. na te działania można było zaciągnąć niskoprocentowy kredyt bankowy. Państwowe i lokalne subwencje wydawano obiektom mającym ogólnopaństwowe lub krajowe znaczenie. Było to od 20 do 80% wartości prac – resztę opłacał właściciel działki. Rozmiary subwencji państwo i władze lokalne dzieliły równo.
W 1879 r. uchwałą Galicyjskiego Sejmu Krajowego powołano powstanie Krajowego Biura melioracji, do którego obowiązków wchodziło rozwiązywanie kwestii strategicznych melioracji i przeciwpowodziowej ochrony terenów (projektowanie i nadzór za wykonaniem). Była to pionierska organizacja, a jej działania oparte na naukowych osiągnięciach regulacji dorzeczy rzek i melioracji ziem uprawnych. Z czasem, w związku z szerokim rozwojem melioracji w południowo-wschodniej części Podola i Pokucia, przed I wojną światową ekspozyturę Krajowego Biura otwarto w Kołomyi, a potem przeniesioną ją do Stanisławowa.
Z inicjatywy Krajowego Biura melioracji w latach 1884–1894 opracowano projekty melioracji górnych biegów rzek Bug, Styr, Gniła Lipa, a w 1896-1899 – projekt melioracji górnego biegu Dniestru. Osuszanie tych terenów prowadzono przeważnie przez osuszenie terenów zalewowych górnego biegu tych rzek i regulacji rzek, przyjmujących nadmiar wody i ich dopływów. Miało to na celu przede wszystkim skrócenie okresu powodziowego porą letnią.
Projekt ten przewidywał trzy rodzaje powiązanych działań:
1 – Osuszenie terenów;
2 – Zamulenie i kolmatacja torfowisk;
3 – Regulacja rzek przyjmujących nadmiar wody i ochrona przed powodzią.
Ogółem na początek XX w. system melioracyjny został stworzony. Z większych projektów melioracyjnych, ukończonych przed I wojną światową, można nazwać regulację rzek Bugu, Tyśmienicy, Letnianki, Kłodnicy, Pustej, Berezówki, Raty, Pokrowy, Sołokii i Rakitnej. Na ten czas znacznie wzrosła kultura obróbki ziemi i nauka agrotechniczna. W tym czasie w Krajowym Biurze melioracji pracowali tacy znani inżynierowie: A. Kornella, M. Kornella, czy A. Kendzior. Lwów był centrum znanej szkoły melioracyjnej i gospodarki wodnej. Zbudowane w tym okresie – ponad 100 lat temu – mosty wiadukty, tunele, ścianki oporowe, przełomy górskich rzek, drenaże działają do dnia dzisiejszego. Są one zabytkami myśli technicznej i wskazują nam jak wysoki był poziom myśli inżynieryjnej, wysoka jakość wykonanych prac i solidność naszych przodków. Prowadzone przez uczonych naukowego Instytutu Melioracji w latach 1957–1959 badania działających systemów drenażowych z lat 1904–1928 w rej. buskim, drohobyckim czy samborskim pokazały, że drenaż ceramiczny w tych błotnistych terenach za czas swej eksploatacji nie utracił swej funkcji regulującej, działa normalnie i może posłużyć jeszcze dłuższy czas. Podobne wnioski potwierdziły badania lwowskiej hydrologiczno-melioracyjnej ekspedycji w 1977 r. systemu ceramicznego drenażu w miejscowości Obroszyn, rej. Pustomyty.
Przy Krajowym Biurze melioracji w 1890 r. otwarto szkołę, przygotowującą personel techniczny z obsługi prac regulacji rzek i melioracji terenów. Na ten okres przypadają pierwsze prace badawcze, związane z problematyką melioracji, a szczególnie jej wpływu na tereny leżące obok. Takie badania prowadził inż. J. Blauthom na terenach dorzecza rzeki Styr (1897–1898) i Bugu (1900-1903). Udowodnił on, że strefa wpływu osuszenia terenów torfowych nie przewyższała 120–140 m, przy głębokości drenażu 1,0–1,3 m.
Od 1901 r. odległość pomiędzy drenażami na gruntach mineralnych rozliczano na podstawie ich mechanicznego składu według siedmiostopniowej skali, którą zaproponował inż. A. Kornella. Skala miała też stosowne poprawki na zawartość w gruntach potasu i żelaza. Zgodnie z tą skalą odległość pomiędzy drenażami stanowi 8-12 m, a głębokość zalegania – 1,0–1,3 m, długość drenażu nie więcej jak 200 m przy nachyleniu 0,001–0,006. Długość kanałów nie przewyższała wówczas 330 m przy głębokości drenażu 1,3–1,5 m i nachyleniu 0,001–0,003 m.
W 1904 r. prof. M. Pomorski zorganizował stację błotną w Dublanach, gdzie po raz pierwszy prowadzono badania nad użytkowaniem gospodarczym osuszonych torfowisk. Wyniki badań przedstawiono w miesięczniku „Czasopismo Techniczne”. W 1908 r. opracowano nowy projekt regulacji górnego dorzecza rzeki Dniestr od wsi Kornałowice do zlewiska z rzeką Mszaniec. Zapoczątkowano tu pierwsze prace.
Niestety I wojna światowa przerwała dalszy rozwój regulacji rzek i melioracji tych terenów. W czasie wojny urządzenie melioracyjne często wykorzystywane były w celach wojennych. Ochronne tamy przeciwpowodziowe wzdłuż rzek stanowiły umocnienia frontowe. Zostały one zryte okopami i częściowo zniszczone. Wykorzystanie rosyjskich jeńców przez Austriaków do odnowienia tych zniszczeń pozytywnych wyników nie przyniosło. W wyniku trwałych działań wojennych systemy melioracji zostały częściowo zniszczone.
Ogółem, do roku 1914 (nie licząc tu melioracji społecznych) przy regulacji rzek i melioracji terenów osuszono 8,6 tys. ha ziem błotnistych i zawilgoconych.
W okresie międzywojennym Wschodnia Galicja była częścią państwa polskiego, tym nie mniej działał nadal austriacki program robót melioracyjnych, ułożony w 1894 r. O znaczeniu, które rząd odrodzonej Polski udzielał dziełu melioracji może świadczyć fakt, że już w 1919 r. przy Ministerstwie rolnictwa i Dóbr państwowych utworzono Urząd Melioracji rolnych, do zadań którego wchodziło:
1 – Opracowanie projektów i wykonanie prac z osuszenia lub nawodnienia gruntów;
2 – Organizacja hodowli ryb;
3 – Zabezpieczenie gmin wodą pitną;
4 – Kontrola za przebiegiem melioracji;
5 – Eksploatacja urządzeń melioracyjnych;
6 – Prowadzenie kadastru wodnego.
Mimo to objętości przeprowadzonej melioracji i regulacji rzek były niewielkie. Co roku meliorowano około 2,1 tys. ha metodą otwartą i około 0,5 tys. ha – drenażem ceramicznym. Z większych prac melioracyjnych, powstałych w tym okresie, możemy nazwać Nowo Jaryczowską (7,87 tys. ha) i Białostocką (5,26 tys. ha).
W latach 20–30. XX w. polskie władze z budżetu centralnego i miejscowych prowadziły prace renowacyjne na istniejących obiektach i kontynuowały wykończenie tych zaczętych przed I wojną światową. Było to: regulacja biegu górnego Dniestru, Strwiąża, Bołozówki, kolmatacja dniestrowskich błot. Dobudowano nieukończone przez Austriaków systemy „Bołotno” 97,41 tys. ha), Wereszczycki (4,21 tys. ha) i Pełtewny (6,49 tys. ha). Z punktu widzenia inżynieryjnego Pełtewny melioracyjno-nawadniający i nawożący system był najbardziej doskonałym i wzorcowym hydrotechnicznym urządzeniem i miał wielkie znaczenie dla Lwowa, nie tylko sanitarne, ale i jako obiekt dostaw do miasta jarzyn i produkcji mleczno-mięsnej.
W celu prowadzenia prac melioracyjnych tworzono dobrowolne i przymusowe spółdzielnie. Pracownicy pracowali ręcznymi narzędziami, byli to w większości chłopi z okolicznych wiosek lub bezrobotni z miasta. Podstawowymi narzędziami pracy były łopaty i szufle, taczki i nosidła. Rowy drenażowe kopano zwykłymi łopatami lub specjalnymi o odpowiednich wymiarach i kształcie – były one z lekka zagięte od dołu. Różnorodność sprzętu uwarunkowana była tym, że grunty o różnym składzie, wymagały innego sprzętu. Dno kanału drenażowego i jego stok formowano drenażowymi łyżkami i ubijakami. Rurki ceramiczne układano na dnie hakiem drenażowym, a ich łacenie – drenażowym młotkiem. Siłą pociągową z zasady służyły konie.
Stworzony został specjalny fundusz odszkodowania pracownikom na czas choroby lub nieszczęśliwego wypadku, a również bezpłatne leczenie. Opłata pracy była od wyrobku. Ceniła się sumienna i dokładna praca.
Właściciele terenów i gminy przy znacznych ilościach prac działały według umowy i samodzielnie opłacały prace projektowe. Banki nadawały niskoprocentowe i długoterminowe kredyty. Prace nadzorował inżynier z organizacji projektowej.
W 1922 r. rząd Polski przyjął ustawę o wsparciu społecznej melioracji. W latach 1923–1926 Biuro melioracji opracowało 117 projektów i wykonało prace na 116 z nich. Oprócz tego prowadzone były prace naukowe nad wykorzystaniem torfowisk, projektowano wodociągi, studnie i kanalizacje.
W 1928 r. w wyniku reform gospodarczych zlikwidowano Krajowe Biuro melioracji, a wcześniej – w 1922 r. – we Lwowie założono Małopolskie Towarzystwo Melioracyjno-techniczne Sp. z OO, które działało do 1939 r. i prowadziło następujące działania:
1 – Projektowanie budowli i obiektów gospodarki wodnej;
2 – Prace melioracyjno-drenażowe, osuszenie i nawodnienie terenów, budowa stawów rybnych, regulacja biegu rzek;
3 – Prace budowlane – budowa wodociągów i kanalizacji, mostów, torów kolejowych, lotnisk, śluz i innych urządzeń hydrotechnicznych.
Strukturalnie Towarzystwo składało się z czterech wydziałów: dyrekcji, wydziału technicznego, techniczno-budowlanego, księgowości i kancelarii.
Badania naukowe wykonywane były na Politechnice Lwowskiej i Akademii Rolniczej w Dublanach. W latach 1929–1932 J. Łopuszański na działce doświadczalnej w miejscowości Fredrowo (koło Rudek) prowadził badania w celu wyjawienia wpływu na balans wodny mineralizacji gruntów. Pokazały one, że melioracja wyrównywała poziom wód gruntowych i wilgotność gruntów. Wyniki tych badań opublikowane zostały w czasopiśmie „Inżynieria rolnicza”, gdzie opisano metodykę badań, teorie drenażu, wpływ melioracji na ekologię i regulację wodno-powietrznego stanu osuszonych gruntów. Tam tez propagowano celowość melioracji i reklamowano nowe maszyny rolnicze i narzędzia do obróbki zmeliorowanych ziem.
Znaczna ilość informacji o przyczynach zabłotnienia, o procesach zamulenia, z historii melioracji i rozwiązywaniu poszczególnych problemów regulacji dopływów górnego Dniestru, Bugu i Styru mieści się w pracach A. Kendziora. Personelem technicznym w organizacjach zajmujących się melioracją i regulacją rzek byli przeważnie absolwenci Politechniki Lwowskiej.
Oprócz osuszania błot i zawilgoconych terenów przez regulację spływu powierzchniowego, budowę otwartych kanałów i drenaż ceramiczny, prowadzono również prace z nawilżania gruntów. Skierowane były one na odprowadzanie nadmiaru wilgoci wód powierzchniowych i gruntowych, optymizację wodnego balansu. Miało to na celu zwiększenie powierzchni areałów ornych i ich zagospodarowanie.
Bronisław Kozłowski
Tekst ukazał się w nr 15 (427), 18 – 30 sierpnia 2023
