Józef Piłsudski był wiernym synem Kresów, bliska mu była wizja Polski Jagiellońskiej.
W 1919 roku były brane pod uwagę dwie koncepcje: inkorporacyjna i federacyjna. Endecja z Romanem Dmowskim na czele dążyła do włączenia do Polski dawnych rosyjskich guberni: kowieńskiej, wileńskiej, grodzieńskiej, części mińskiej, a także Wołynia i zachodniego Polesia. Roman Dmowski był za daleko posuniętą decentralizacją w sprawach kulturalnych i ekonomicznych, przy utrzymaniu pełni władzy politycznej. Koncepcja, której zwolennikiem był Józef Piłsudski, posiadała długą tradycję w polskiej myśli politycznej. Stosunki etniczne panujące na Kresach nie pozwalały na podział wzdłuż granic narodowościowych. Na Kresach Polacy stanowili większość w miastach, a wieś pozostawała litewska, białoruska czy ukraińska. Na wsi struktura własnościowa kształtowała się w ten sposób: chłopi – Litwini, Białorusini czy Ukraińcy, zaś dwór był polski.
Józef Piłsudski przy podejmowaniu decyzji zawsze brał pod uwagę element improwizacji, co pozwalało mu na właściwe reagowanie na zmieniającą się sytuację polityczną. Teraz uznał, że należy zająć Wilno okupowane przez bolszewików. Akcję wileńską przeprowadził podczas przerwy wielkanocnej. Do Wilna wkroczyła kawaleria Władysława Beliny-Prażmowskiego utrzymując pozycje do nadejścia Edwarda Śmigłego-Rydza. W Niedzielę Wielkanocną 1919 roku Wilno było w rękach polskich. Józef Piłsudski miał nadzieję, że opanowanie Wilna umożliwi współpracę polsko-litewską i dlatego w dniu 22 kwietnia ogłosił „Odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. W odezwie poruszył tradycje historyczne obu narodów i zaproponował koncepcje federacyjną.
Komendant Józef Piłsudski realizował własną politykę, nie zamierzał wiązać się żadnymi zobowiązaniami. Miał własne plany i nie zamierzał z nich rezygnować. W Polsce rozpoczęto przygotowania do wyprawy na Ukrainę. W dniu 21 kwietnia 1920 roku została zawarta umowa polityczna i konwencja wojskowa z Semenem Petlurą. Rząd polski uznał atamana Semena Petlurę i jego współpracowników za przedstawicieli narodu ukraińskiego. W dniu 25 kwietnia 1920 roku armia polska zaatakowała Sowietów, czego celem militarnym było rozbicie Armii Czerwonej, a politycznym utworzenie państwa ukraińskiego. Armia Czerwona wycofała się za Dniepr. Oddziały Edwarda Śmigłego-Rydza wkroczyły do Kijowa, komendant Józef Piłsudski porównywany był do Bolesława Chrobrego. Odwrót Armii Czerwonej za Dniepr był manewrem taktycznym. Ataman Semen Petlura nie utworzył ukraińskiej armii. Na opanowanych terenach chłopi występowali przeciwko powrotowi polskich właścicieli ziemskich. Chłopi popierali władzę radziecką, nieprzypuszczając jak okrutny czeka ich los za kilka lat. Czy ktokolwiek mógł przewidzieć spowodowaną przez władzę radziecką – polityków z Kremla – tak straszną klęskę głodu i kilka milionów ofiar ludności na Ukrainie?
W dniu 30 lipca 1920 roku w Białymstoku powołano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Julian Marchlewski, Jerzy Próchnicki, Feliks Dzierżyński, Józef Unszlicht), a w pierwszych dniach sierpnia 1920 roku Armia Czerwona przekroczyła rzekę Bug. Polacy zawsze potrafili się zjednoczyć w momencie zagrożenia. Ucichły spory partyjne przeciwników komendanta. Hasło „Ojczyzna w niebezpieczeństwie” zostało szeroko poparte. W otoczeniu Józefa Piłsudskiego powstawał plan rozegrania decydującej bitwy na przedpolach Warszawy. Piłsudski, jako głównodowodzący, przyjął na siebie całkowitą odpowiedzialność. Rozkaz przygotowujący manewr znad Wieprza Piłsudski wydał 6 sierpnia 1920 roku. Była to rocznica wymarszu kampanii kadrowej z krakowskich Oleandrów – symbolu polskiego czynu niepodległościowego. Komendant Józef Piłsudski zawsze przywiązywał dużą wagę do symboli. Sowieci dotarli do Radzymina, natomiast w Wyszkowie można było spotkać członków TKRP, którzy oczekiwali na zdobycie Warszawy. Pod dowództwem Władysława Sikorskiego 5 armia z rejonu Modlina uderzyła w kierunku na Nasiekł i Płońsk. Dwa dni później ruszyła polska ofensywa znad Wieprza, wbijając się pomiędzy północny i południowy front sowiecki. Bolszewicy rozpoczęli odwrót. Po osiągnięciu linii Bugu, Piłsudski wstrzymał dalszą ofensywę. Nie chciał kontynuować natarcia bez przygotowania. W drugiej połowie września 1920 roku odbyło się polskie uderzenie. Kilkudniowa bitwa nad Niemnem zakończyła się polskim zwycięstwem, ostatecznie zajęto Grodno, Lidę, Słonim i Pińsk, na południu osiągnięto rzekę Zbrucz. Od dłuższego czasu trwały rozmowy pokojowe, które zostały zakończone podpisaniem pokoju w Rydze. Polska osiągnęła cel, jakim była niepodległość, ocaliła przed komunizmem Europę, zaś polityka wschodnia Józefa Piłsudskiego się nie powiodła. Nie zostało utworzone niezależne państwo ukraińskie, a pokój ryski usankcjonował podział Ukrainy pomiędzy Polskę i Rosję. Do Polski włączono zbyt dużo ziem o przewadze ludności etnicznej Białorusinów i Ukraińców, co miało stać się powodem problemów, a z drugiej strony, za wschodnią granicą pozostawały ważne ośrodki polityczne jak np. Mińsk, które pod rządami Sowietów były centrami antypolskiej propagandy. Józef Piłsudski, kiedy nie doszło do utworzenia federacji, nie umiał sobie wyobrazić Polski bez Wilna, w którym spędził swoje młode lata. Grób jego matki Marii Piłsudskiej i serce syna Józefa Piłsudskiego pozostało na cmentarzu Rossa w Wilnie, na Litwie.
19 marca 1919 roku, w dniu imienin komendanta, zgłosili się do niego delegaci Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej, prosząc o przyjęcie stopnia pierwszego marszałka Polski. Piłsudski wyraził na to zgodę i jeszcze tego samego dnia podpisał dekret przyjmujący i zatwierdzający rangę. Uroczystość miała godną oprawę. Trakt Królewski od Belwederu do Zamku Królewskiego otoczył gęsty szpaler żołnierzy, mszę odprawił biskup polowy Gall, kardynał krakowski poświęcił buławę. Najstarszy wiekiem generał Karol Trzaska-Durski w imieniu wojska poprosił Józefa Piłsudskiego o przyjęcie buławy, którą wręczył szeregowy Jan Wężyk (kawaler Virtuti Militari).
Pierwsza żona Józefa Piłsudskiego Maria Piłsudska była poważnie chora. Do ostatnich dni życia nie wyrażała zgody na rozwód z Józefem Piłsudskim. Nie uczestniczyła w życiu publicznym, a także nie opuszczała swojego krakowskiego mieszkania. Piłsudski mieszkał w Belwederze, a Aleksandra Szczerbińska przy ulicy Koszykowej. 17 sierpnia 1921 roku Maria Piłsudska zmarła. Zgodnie z ostatnią wolą zmarłej, uroczystości pogrzebowe odbyły się w Wilnie. Piłsudski nie wziął w nich udziału. Mszę żałobną odprawił biskup Władysław Bandurski, a komendanta Józefa Piłsudskiego reprezentował młodszy brat Jan Piłsudski. Żal do Józefa Piłsudskiego miał Roman Dmowski, przed laty konkurent do względów Marii. Z perspektywy minionych lat łatwiej zrozumieć motywy postępowania marszałka Józefa Piłsudskiego. Dwa miesiące później Józef Piłsudski poślubił Aleksandrę Szczerbińską. Skromna uroczystość odbyła się w Belwederze. Ślubu udzielił prałat domowy papieża Benedykta XV ksiądz Marian Tokarzewski. Aleksandra Piłsudska wraz z córkami zamieszkała w prawym skrzydle Belwederu, zaczęła również brać udział u boku męża w oficjalnych uroczystościach. Komendant Józef Piłsudski publicznie pokazywał się z ukochanymi córkami. Po kilkunastu latach życie prywatne Józefa Piłsudskiego zostało uregulowane.
Józef Piłsudski nie pozostawił spisanego testamentu politycznego. Uważał, że nikt nie posiadał odpowiedniego autorytetu, aby był w stanie go zastąpić. Przyszłość Polski prawdopodobnie zaplanował jako harmonijną współpracę swoich współpracowników. Walery Sławek miał objąć stanowisko prezydenta, Józef Beck pozostać ministrem spraw zagranicznych, natomiast Edward Śmigły-Rydz miał przejąć Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych. W przedstawionym układzie sił, zgodnie z ustawą konstytucyjną z dnia 23 kwietnia 1935 roku, rola premiera miała mieć znaczenie drugorzędowe. Józef Piłsudski w przedstawionym układzie sił nie wziął pod uwagę osobistych animozji polityków, a także tego, że wola zmarłych nie ma znaczenia.
Walery Sławek nie umiał odnaleźć się w świecie bez komendanta Piłsudskiego. Był to zbyt prawy człowiek, by w stosunku do ludzi z własnego obozu politycznego podejmować zakulisowe metody postępowania. Przeciwnicy Walerego Sławka nie posiadali w takim działaniu żadnych zahamowań. Walery Sławek stracił stanowisko premiera, nie został prezydentem, a rok po śmierci komendanta Józefa Piłsudskiego został pozbawiony prezesury w Związku Legionistów, co oznaczało emeryturę polityczną. Natomiast pozycja i znaczenie Edwarda Śmigłego-Rydza wzrastała. Komendant Piłsudski przez lata trzymał go na dystans w stosunku do polityki. Dopiero teraz został oficjalnie uznany za osobę numer dwa w państwie (po prezydencie), mianowany marszałkiem, a po upływie kadencji Ignacego Mościckiego w 1940 roku miał zostać prezydentem Polski. Powszechnie uważano, że awans źle wpłynął na Edwarda Śmigłego-Rydza – „władza uderzyła mu do głowy”. Edward Śmigły-Rydz to nie był już ten powszechnie lubiany, dawny, sympatyczny i skromny oficer. Po śmierci komendanta zmieniło się zachowanie rządzącej elity. Prezydent Ignacy Mościcki i jego otoczenie cenili luksus i blask władzy, wystawne przyjęcia i polowania, eleganckie stroje i sprzęty. Prezydent miał do swojej dyspozycji 22 samochody, należałoby zapytać czy nie za dużo i w jakim celu miał aż 22 samochody? Elity polityczne końca II Rzeczpospolitej nie podzielały obyczajów spartańskich komendanta Józefa Piłsudskiego, Walerego Sławka czy Aleksandra Prystora. Józef Beck, wskazany na stanowisko ministra spraw zagranicznych przez Józefa Piłsudskiego, zachował swoje stanowisko. Stanisław Car zmarł w czerwcu 1938 roku. Walery Sławek popełnił samobójstwo w kwietniu 1939 roku. W czasie sprawowania władzy przez prezydenta Ignacego Mościckiego i marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza Polska zmierzała ku wojnie. Klęska wrześniowa oznaczała koniec władzy obozu piłsudczykowskiego. Aleksander Prystor zmarł w sowieckim więzieniu w 1941 roku. Józef Beck został internowany w Rumunii, zmarł w 1944 roku. Ignacy Mościcki wyjechał w grudniu 1939 roku do Szwajcarii, a w roku 1946 zmarł. Okoliczności śmierci Edwarda Śmigłego-Rydza nie zostały wyjaśnione do czasów współczesnych.
Aleksandra Piłsudska wraz z córkami po wybuchu II wojny światowej wyjechała do Wielkiej Brytanii. Młodsza córka marszałka Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska wstąpiła do RAF, w II wojnie światowej uczestniczyła jako pilot samolotów transportowych. Żona marszałka Aleksandra Piłsudska zmarła na emigracji w 1963 roku.
W katastrofie lotniczej w 1936 roku zginął generał Gustaw Orlicz-Dreszer. Na polu walki w bitwie pod Bzurą poległ generał Stanisław Grzmot-Skotnicki – przyjaciel generała Gustawa Orlicz-Dreszera. W 1936 roku Bolesław Wieniawa-Długoszowski został mianowany ambasadorem we Włoszech. Po klęsce wrześniowej wyznaczony przez Ignacego Mościckiego na jego następcę, w wyniku sprzeciwu aliantów nie objął stanowiska. Po przystąpieniu Włoch do wojny zdołał przedostać się do Stanów Zjednoczonych. Rok później w USA popełnił samobójstwo – nie potrafił znieść bezczynności w czasie wojny. Rząd Władysława Sikorskiego nie chciał powierzyć Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu żadnego stanowiska w armii. Obóz piłsudczyków uważał go za zdrajcę, który pragnął współpracować z nowymi władzami. Bolesław Wieniawa-Długoszowski pragnął tylko walczyć w armii.
Marszałek Piłsudski zmarł, gdy obowiązywały jeszcze porozumienia z Niemcami i ZSRR i mogłoby się wydawać, że Polska jest bezpieczna. Marszałek Piłsudski posiadał zmysł geopolityczny, ale jednak nie doceniał nowych, ważnych środków walki, takich jak lotnictwo czy broń pancerna. Legenda marszałka Józefa Piłsudskiego jako człowieka, który zapewnił Polsce niepodległość, trwa do czasów współczesnych i będzie trwała nadal.
Marszałek Józef Piłsudski zmarł w Belwederze 12 maja 1935 roku. Uroczystości pogrzebowe trwały sześć dni. Ciało marszałka spoczęło na Wawelu. We Francji, Niemczech i ZSRR ogłoszono tygodniową żałobę narodową. W 1936 roku w Wilnie na Cmentarzu Na Rossie pochowano przewiezione z Sugintów szczątki matki marszałka i zgodnie z jego życzeniem do grobu włożono urnę z jego sercem.
Dorota Dowda
Tekst ukazał się w nr 11 (303) 15-28 czerwca 2018
