Jak Polacy Charków budowali. Część LI Zdzisław Charmański

Jak Polacy Charków budowali. Część LI

Charkowski architekt Marian Józef Zdzisław Charmański (1859–1925)

W historii miasta Charkowa na czołowe miejsce obok profesorów i wykładowców wybija się działalność i posługa polskich inżynierów i architektów, którzy byli zapraszani do tego miasta szczególnie w drugiej połowie XIX wieku, celem modernizacji i rozbudowy miasta. To właśnie polscy architekci nadali niepowtarzalny charakter i duch miastu, położonemu na skrzyżowaniu dwóch kultur – Wschodu i Zachodu, gdyż obok siebie zostały zaprojektowane budowle z wyraźnie wschodnimi, jak i zachodnimi elementami architektonicznymi, tworząc niepowtarzalny koloryt tego miasta.

Takim architektem, który wcielał w obiekty zarówno elementy dekoru wschodniego, jak i zachodniego, był polski architekt – Marian Józef Zdzisław Charmański (1859–1925), który dzięki licznym opracowaniom naukowym w ostatnich latach jest znany w Charkowie, jednak wydaje się koniecznym ukazanie tej postaci polskiemu czytelnikowi, zwłaszcza z okazji przypadającej w sierpniu br. 160. rocznicy urodzin polskiego architekta i inżyniera.

Marian Józef Zdzisław Charmański urodził się 15 sierpnia 1859 roku w Jekaterynosławiu w polskiej rodzinie Edwarda Juliana (1836–1910) i Zofii (1834–1910). Jego ojciec był protoplastą w dziedzinie architektury, którą jako przyszły zawód wybrali dwaj spośród trzech jego synów. Edward Charmański w latach 1852–1858 odbył studia w Petersburgu, po czym został skierowany do Jekaterynosławia, gdzie pełnił kolejno funkcje pomocnika architekta (1858–1864), młodszego inżyniera jekaterynosławskiej guberni (1865–1867), młodszego architekta (1867–1875) i gubernialnego architekta (1875–1904). Do najważniejszych obiektów autorstwa tego architekta w Jekaterynosławiu zaliczano gmach pierwszego męskiego gimnazjum.

Młodszy brat Stanisław Antoni Charmański, urodzony w Jekaterynosławiu w 1861 roku, podobnie jak ojciec przez cały okres kariery zawodowej był związany z Jekaterynosławiem. W tym mieście urodził się, tutaj ukończył szkołę realną, a po studiach w Petersburgu powrócił do rodzinnego miasta. W 1887 roku został zatrudniony na stanowisku młodszego inżyniera wydziału budowlanego Jekaterynosławskiego Zarządu Gubernialnego. Od 1896 roku kierował wydziałem budowlanym i brał udział w posiedzeniach kolegium rządu gubernialnego. Na tym stanowisku przebywał aż do 1914 roku. Był autorem projektów wielu budynków użyteczności publicznej, w tym Audytorium Komisji Czytań Narodowych, a w 1904 roku dokonał rozbudowy miejscowego kościoła katolickiego. Po 1914 roku ze względu na pogarszający się stan zdrowia zrezygnował z wykonywanego zawodu. Zmarł najprawdopodobniej tuż przed wybuchem Rewolucji Październikowej w 1917 roku.

Najmłodszy z braci Anatol Charmański nie wybrał drogi zawodowej, związanej z architekturą. Brak o nim bardziej szczegółowych informacji. Wiadomo jedynie, że na początku XX wieku pracował w Bachmucie, a w 1915 roku Radca Tytularny Anatol Charmański został śledczym sądowym IV Okręgu katerynosławskiego powiatu. Jednocześnie prowadził wykłady w męskim gimnazjum w Kamieńskom.

Najstarszy z synów w Rodzinie Charmańskich – Marian Józef Zdzisław Charmański pierwotne nauki pobierał w Jekaterynosławiu oraz w Krzemieńczuku. W latach 1879–1885, podobnie jak ojciec, studiował w Petersburgu w Instytucie Cywilnych Inżynierów, który ukończył z tytułem inżyniera cywilnego.

Po ukończeniu studiów został skierowany na pierwszą placówkę do Nowoczerkaska, gdzie od 15 września 1885 roku był na stanowisku młodszego inżyniera, a od stycznia 1889 roku awansował na urząd starszego inżyniera wydziału budowlanego. Tutaj mieszkał do 1890 roku. Jak informował „Jubileuszowy słownik wiadomości i działalności dawnych wychowanków Instytutu Cywilnych Inżynierów” z 1893 roku, Charmański w Nowoczerkasku wzniósł szereg budowli użyteczności publicznej. Jako pierwszy obiekt wespół z architektem Kiuncelem zaprojektował atamańskie liceum technologiczne w Nowoczerkasku. Następnie kolejno powstały konny szpital, stajnia dla koni artyleryjskich oraz kuchnia dla żołnierzy.

Wiele też uwagi w Nowoczerkasku poświęcał budownictwu sakralnemu. Dokończył budownictwo cerkwi domowej przy męskim gimnazjum. Największym ówczesnym przedsięwzięciem było wzniesienie nowej kamiennej cerkwi na 500 osób w miejscowości Leonow koło Rostowa. Dokonał rekonstrukcji cerkwi prawosławnych w słobodzie Mańkowo i Stanicy Krywianskiej oraz wzniósł dzwonnicę przy cerkwi w Stanicy Kletskiej.

Po pięcioletniej posłudze w Nowoczerkasku w 1890 roku został wezwany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, gdzie przez pół roku pracował w komitecie budowlanym. W tym też czasie zabiegał o przeniesienie do Charkowa, które otrzymał 7 września 1890 roku.

W Charkowie sprawował pierwotnie urząd młodszego inżyniera przy charkowskim gubernialnym zarządzie. Następnie w latach 1895–1917 pracował na stanowisku gubernialnego inżyniera charkowskiej ziemskiej uprawy.

Obok wykonywania służbowych obowiązków, był aktywnym członkiem Charkowskiego Wydziału Imperatorskiego Rosyjskiego Technicznego Towarzystwa. Był jednym z autorów zabudowy miasta oraz zarządzał budownictwem krytego Błagowieszczeńskiego bazaru. Zarządzał komisją ds. urządzania kanalizacji miejskich i budownictwa charkowskiego miejskiego kupieckiego banku.

Brał aktywny udział również w życiu społecznym miasta. Tak oto w latach 1899–1912 został honorowym członkiem Charkowskiego Gubernialnego Opiekuńczego Stowarzyszenia Przytułków dla dzieci Resortu Imperatorowej Marii. W 1906 roku zasiadał w miejskiej dumie, a przez następne trzy kadencje był deputowanym zarządu miejskiego.

Jako człowiek o dużym doświadczeniu zawodowym oraz doskonale wykształcony specjalista został zatrudniony w Instytucie Technologicznym imperatora Aleksandra III w charakterze wykładowcy, gdzie w latach 1911–1918 prowadził wykłady z zakresu rysunku architektonicznego. Ostatecznie w 1918 roku złożył rezygnację z zajmowanego stanowiska wykładowcy, gdyż odczuwając problemy sercowe, zamierzał udać się na leczenie na Krym.

W odróżnieniu od architekta polskiego pochodzenia Aleksandra Rżepiszewskiego, Marian Charmański utrzymywał żywy kontakt z miejscową kolonią polską. Był wybierany na urząd starosty miejscowego kościoła katolickiego. Był autorem i głównym budowniczym nowego gmachu Polskiego Domu. Przyjaźnił się z innym polskimi architektami Charkowa, a szczególnie Bolesławem Michałowskim. Ten ostatni był chrzestnym syna Mariana Charmańskiego – Wiktora, który został ochrzczony w miejscowym kościele katolickim 8 września 1905 roku. Również, jako młody architekt, czerpał wzorce od bardziej doświadczonego architekta Bolesława Michałowskiego. W 1893 roku wybudowano w Charkowie nowy teatr dramatyczny, którego projekt wykonał Bolesław Michałowski, zaś wykonanie wewnętrznych i zewnętrznych dekoracji powierzono młodemu architektowi Marianowi Charmańskiemu.

W Charkowie, najprawdopodobniej na początku lat 90. XIX wieku, Marian Józef Zdzisław Charmański założył rodzinę, poślubiając miejscową Polkę Barbarę Jewgienową córkę Mikołaja, urodzoną w 1858 roku. Małżonkowie zamieszkali we własnym domu, zaprojektowanym i wybudowanym przez samego Mariana Charmańskiego przy obecnej ul. Hudanowa. Tutaj małżonkowie doczekali się narodzin 14 lutego 1894 roku syna Wiktora, który w następnych latach uczył się w charkowskim III gimnazjum, a następnie w 1912 rozpoczął studia na Imperatorskim Uniwersytecie w Charkowie na Wydziale Przyrodniczym. Brak wiadomości na temat dalszych losów Wiktora Charmańskiego.

Wreszcie w Charkowie w wieku 55 lat na skutek zapalenia płuc 19 listopada 1913 roku zmarła żona Mariana Charmańskiego – Barbara, która 21 października 1913 roku została pochowana na miejscowym cmentarzu katolickim. Jednak najtrudniejszym dla charkowskiego architekta okazał się rok 1910, gdyż 20 czerwca tegoż roku w Charkowie zmarła matka architekta Zofia Charmańska córka Antoniego, którą pochowano w Charkowie, a już po kilku miesiącach w Jekaterynosławiu architekt żegnał swojego ojca Edwarda Juliana.

Pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych z 1917 roku oraz ogólnego zubożenia Marian Józef Zdzisław Charmański w 1919 roku opuścił Charków. Wcześniej jednak związał się z nieznaną bliżej kobietą rosyjskiej narodowości, z którą miał dwie córki: Zofię (1914) i Ewę (1916).

Ten ostatni okres w życiu charkowskiego architekta pozostawał białą plamą w badaniach naukowych, gdyż dotychczas badacze zadowalali się jedynie krótkimi wzmiankaniami, że architekt zmarł po 1919 roku (N. Kukłaszowa) lub że zmarł w Warszawie w 1924 roku (J. Polakowa, L. Żwanko), które jednak całkowicie mijają się z prawdą.

W ostatnim czasie udało się ustalić, że po wyjeździe z Charkowa Charmański wraz z rodziną pierwotnie zamieszkał w Warszawie. Następnie w 1922 roku został przeniesiony do Wilna, gdzie został pierwszym dyrektorem Państwowej Szkoły Technicznej. Funkcję tę pełnił do śmierci, która nastąpiła 6 sierpnia 1925 roku, o czym informowały liczne nekrologi, umieszczone w wileńskich gazetach. Architekt i inżynier Marian Józef Zdzisław Charmański został pochowany na cmentarzu Rossa w Wilnie. Był też członkiem Stowarzyszenia Techników Polskich w Wilnie.

Pamięć o charkowskim architekcie Marianie Charmańskim jest utrwalona w zachowanych charkowskich budowlach, które w większości zostały uznane za zabytkowe. Wśród pierwszych prac projektowych, tuż po przyjeździe do Charkowa w 1890 roku, było dokończenie budownictwa szpitala oraz przebudowa cel więziennych do indywidualnego utrzymania więźniów. Obok tego wzniósł jeszcze w 1900 roku szpitale chirurga M. Fabrykanta i na początku XX wieku prywatny szpital doktora Arie. Jego dziełem były kolejne domy dochodowe przy ul. Puszkińskiej 7 i przy ul. Połtawski Szlak 53/55.

Wybudował lub zrekonstruował kilka domów mieszkalnych, w tym kamienicę Kuzniecowa. Dla szkolnictwa zaprojektował budynek Instytutu Rzemieślniczego przy Prospekcie Moskiewskim 36. Przy dawnej ulicy Katerynosławskiej w 1901 roku powstał również dom Handlowego Towarzystwa Rosyjsko-Amerykańskiej Manufaktury Gumowej „Trójkąt”.

Charmański korzystał w budownictwie z elementów dekoru neoklasyki, neobaroku i neorenesansu. Jednak już na początku XX wieku zmienił upodobania na prosty, pozbawiony zbędnych elementów dekoracyjnych styl modernistyczny.

Na gruncie charkowskim najbardziej znanym z tego czasu obiektem autorstwa Charmańskiego były drewniane trybuny hipodromu, które wzniósł w 1906 roku wspólnie z architektem O. Ginzburgiem. Jednak, jak się niebawem okazało, drewniane konstrukcje były niebezpieczne i łatwopalne. Z tej też racji już w 1907 roku zgodnie z projektem Charmańskiego podjęto budowę murowanych trybun hipodromu, które sfinalizowano dopiero w 1914 roku. Był to przestrzenny piętrowy obiekt z kasami i salą totalizatora.

Wszystkie te i inne obiekty sprawiły, że Charmański zdobył w mieście dużą popularność i szacunek. Wyrazem tego było urządzenie w Charkowie 10 stycznia 1911 roku świętowania jubileuszu 15-lecia działalności na stanowisku gubernialnego ziemskiego inżyniera Mariana Charmańskiego. Świętowanie miało uroczystą oprawę, choć sam jubilat w nim udziału nie brał, gdyż w tym czasie przebywał we Włoszech. Tak o jubileuszu pisała jedna z miejscowych gazet w artykule pt. „Jubileusz Z. J. Charmańskiego”: „Wczoraj minęło 15 lat służby w ziemskim zarządzie gubernialnego ziemskiego inżyniera Z. J. Charmańskiego. Jubilat obecnie znajduje się na urlopie we Włoszech, dokąd został skierowany następującej treści telegram gratulacyjny od urzędników gubernialnego zarządu: „Pozdrawiamy Wielce szanowanego Z. J. ze wspaniałym dniem 15-lecia służby. Szczerze życzymy widzieć Pański serdeczny stosunek do nas jeszcze przez wiele lat”. Z. J. Charmański należał do członków miejskiej dumy i jest przewodniczącym jednej z ważniejszych miejskich komisji – kanalizacyjnej”.

Poza Charkowem na szczególną uwagę zasługuje czy nie największe życiowe dzieło architekta Charmańskiego – budownictwo kościoła katolickiego pod wezwaniem św. Mikołaja w Kamieńskoje dniepropietrowskiego województwa. Uważa się, że jest to jedna z piękniejszych świątyń tradycji zachodniej na terenach wschodniej Ukrainy, która ocalała w okresie komunistycznym, chociaż była przez wiele lat wykorzystywana w celach świeckich.

Charmański przybył do Kamieńskoje w 1895 roku i przebywał tam do 1897 roku, gdzie na zaproszenie miejscowego Polaka Ignacego Jasiukowicza, dyrektora fabryki metalurgicznej podjął się dzieła budownictwa monumentalnej świątyni w stylu neogotyckim. Kościół został wzniesiony na rzucie krzyża łacińskiego wraz z dwiema 33-metrowymi wieżami. Należy tu zauważyć, że niektórzy badacze autorstwo projektu kościoła przypisywali Stanisławowi Charmańskiemu.

Budownictwo kościoła zostało ostatecznie ukończone przed dniem 14 maja 1898 roku, kiedy to zostało odprawione w nim pierwsze nabożeństwo, a 25 września 1905 roku biskup tyraspolski Józef Alojzy Kessler dokonał uroczystej jego konsekracji. W kościele znajdowały się słynne organy, uważane za drugie w Imperium Rosyjskim pod względem siły głosu. Po 1928 roku kościół został odebrany katolikom na cele świeckie. Zwrócony ponownie Kościołowi katolickiemu po 1990 roku.

Za całokształt działalności inżynieryjnej i architektonicznej Marian Charmański był wielokrotnie nagradzany i wyróżniany. W 1895 roku otrzymał odznaczenie św. Stanisława III stopnia, w następnym roku uhonorowany srebrnym medalem na pamiątkę po „w Bogu zmarłym Imperatorze Aleksandrze III”, a w 1897 udekorowany Aleksandrowską Wstęgą.

Reasumując, należy stwierdzić, że działalność polskich architektów w Charkowie znacznie się przyczyniła do europejskiego zbliżenia tego miasta jeszcze w drugiej połowie XIX wieku. Niestety okres komunistyczny tę tendencję do europeizacji znacznie ograniczył. Odkrywanie i ponowne poznawanie wybitnych postaci z tamtych czasów służy zbliżeniu narodów Polski i Ukrainy w aspekcie wspólnych tradycji i wartości narodowych.

Marian Skowyra
Tekst ukazał się w nr 11 (327) 15-27 czerwca 2019

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

X