Jubileusz 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości wyzwolił szereg inicjatyw społecznych, kulturalnych i naukowych. Odbił się on echem również na Ukrainie, która 100 lat temu także podjęła, choć niestety zduszoną przez Moskwę, inicjatywę budowy własnego niepodległego państwa.
I co jest niezwykle istotne, mimo wybuchu wojny o Lwów i Galicję Wschodnią, nad Dnieprem, w Kijowie, dość szybko dostrzeżono w Polsce sojusznika. A i Polacy na Ukrainie Naddnieprzańskiej, zdając sobie sprawę, że utrzymanie granic przedrozbiorowych jest niemożliwe, wsparli ukraińskie działania niepodległościowe wchodząc w skład powstałego w Kijowie quasi parlamentu – Ukraińskiej Centralnej Rady.
Wydarzenia roku 1918 są więc warte politycznej refleksji tak ze strony współczesnych Polaków, jak i Ukraińców. Znakomitą okazję do zastanowienia się nad wspólną przeszłością stworzyła konferencja naukowa „100 lat polsko-ukraińskiej myśli politycznej” zorganizowana w Ostrogu na Wołyniu z inicjatywy Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego oraz tamtejszego Narodowego Uniwersytetu „Akademia Ostrogska” (wywodzącego swą tradycję od 1576 r., czyli założenia przez wojewodę kijowskiego księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego pierwszej na wschód od Bugu uczelni wyższej). Wsparcia dla konferencji udzieliła Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Kijowie oraz Konsulat Generalny RP w Łucku. Wydarzenie to było drugim już z kolei spotkaniem polskich i ukraińskich naukowców organizowanym w ramach „Dorocznych Konferencji Badania Koncepcji Polsko-Ukraińskiej Współpracy im. Henryka Józewskiego i Wasyla Mudrego” przez Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wschodnioeuropejski Narodowy Uniwersytet im. Łesi Ukrainki w Łucku.
Zebrani w Ostrogu 12 października br. polscy i ukraińscy naukowcy, zastanawiając się nad wydarzeniami sprzed 100 lat starali się także przybliżyć sylwetki dwóch czołowych postaci dwudziestolecia międzywojennego, a mianowicie ukraińskiego polityka Wasyla Mudrego (1893–1966) oraz polskiego Henryka Józewskiego (1892–1981), cieszącego się w kwestiach polityki wschodniej całkowitym zaufaniem Marszałka Józefa Piłsudskiego. Obaj mężowie stanu w znaczącym stopniu poświęcili swe życie na działania zmierzające do normalizacji stosunków polsko-ukraińskich. Pierwszy z nich, jako ukraiński działacz niepodległościowy i oświatowy w okresie międzywojennym początkowo dał się poznać jako znakomity publicysta, w latach 1927-1935 redaktor naczelny ukraińskiego dziennika „Diło”, a następnie współtwórca Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratycznego i od r. 1935 jego przewodniczący. W tym też roku został on po raz pierwszy wybrany do Sejmu II Rzeczypospolitej, w którym objął funkcję wicemarszałka. Wasyl Mudry pełnił ją także w następnej kadencji polskiego sejmu, aż do wybuchu II wojny światowej. 2 września z trybuny sejmowej publicznie zadeklarował, że Ukraińcy w tych tragicznych dniach wykonają „obowiązek krwi i mienia”, do jakiego są zobowiązani jako obywatele państwa polskiego. Na rzecz złagodzenia napiętych stosunków polsko-ukraińskich usiłował działać także podczas okupacji. Niestety nie było w tym kierunku dobrej woli, ani ze strony polskiej, ani ukraińskiej. Od 1945 r. przebywał na emigracji.
Drugi ze wspomnianych polityków to Polak z Kijowa. W czasie I wojny światowej komendant Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie. Po podpisaniu 22 kwietnia 1920 r. polsko-ukraińskiego sojuszu, zwanego umową Piłsudski – Petlura, został z woli obu przywódców państwowych wiceministrem spraw wewnętrznych w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, a po klęsce tzw. wyprawy kijowskiej, wraz z rządem tym emigrował do Polski. Henryk Józewski do czynnej polityki powrócił po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego w 1926 r. W 1928 r. z woli Marszałka został wojewodą wołyńskim, w roku następnym objął funkcję ministra spraw wewnętrznych Rzeczypospolitej Polskiej, ale już 1930 r. powrócił na stanowisko wojewody wołyńskiego z zadaniem doprowadzenia do normalizacji tamtejszych stosunków polsko-ukraińskich. Z funkcji tej został w 1938 r. odwołany, gdyż po śmierci Marszałka Piłsudskiego zwyciężyła katastrofalna dla tamtejszej ludności polskiej koncepcja „umacniania polskości na kresach”. Jej fatalne następstwa w pewnym sensie dały o sobie znać w latach II wojny światowej, kiedy to po tzw. pierwszych Sowietach, w czasie okupacji niemieckiej, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów przy pomocy UPA, podjęła na Wołyniu tragiczną w skutkach akcję antypolską. Józewski przebywający w tym czasie w Warszawie, mocno zaangażował się w konspirację wojskową Armii Krajowej. Po wojnie, jakiś czas ukrywał się, ale w 1953 r. został aresztowany przez UB i skazany na dożywocie. Na wolność wyszedł na mocy amnestii w 1956 r. Do polityki nie miał szans powrócić, zajął się wówczas malarstwem, uzyskując duże uznanie krytyki. Dziś jego obrazy zobaczyć można w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Sylwetkom obu wybitnych polityków poświęcone były na konferencji referaty: Petra Kraluka – Wasyl Mudryj w kontekście ukraińsko-polskich stosunków, oraz Stanisława Stępnia – Henryk Józewski – historyk, filozof, artysta malarz czy niestrudzony polityk?
Wokół powyższej problematyki koncentrowały się także kolejne referaty uczestników konferencji, a mianowicie: Wołodymyra Trofymowycza – Symon Petlura – Józef Piłsudski: trudna droga do umowy warszawskiej; Andrija Smyrnowa – Problemy ukraińsko-polskich stosunków w działalności Stepana Skrypnyka (chodzi o siostrzeńca S. Petlury); Walentyny Piskun – Działalność publicystyczna ukraińskich prometeistów dotycząca normalizacji stosunków ukraińsko-polskich: realizm polityczny i jego motywacje; Andrzeja Racilewycza – Wpływ Polaków na tworzenie nowej władzy administracyjnej miasta Żytomierza podczas przemian demokratycznych 1917 roku; Maksyma Potapenki – Kwestia autonomii narodowej w polskich projektach politycznych na Ukrainie Naddnieprzańskiej w latach 1917–1918; Macieja Krotofila – Działalność gen. Jurija Tiutiunnyka i Powstańczo-Partyzanckiego Sztabu Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w latach 1920–1921; Wołodymyra Marczuka, Województwo wołyńskie w polityce ekonomicznej Drugiej Rzeczypospolitej i wreszcie Ihora Iliuszyna, Kwestia ukraińska w polityce i dyplomacji Rządu RP i jego przedstawicielstw w latach II wojny światowej.
Miłym akcentem dla polskich naukowców było nadanie tytułu Honorowego Profesora Katedry Politologii i Bezpieczeństwa Narodowego Uniwersytetu „Akademia Ostrogska” dla płk. Tadeusza Krząstka – polskiego historyka, dokumentalisty i wykładowcy Studium Europy Wschodniej UW. Obdarowany tym zaszczytnym tytułem wygłosił wykład Jerzy Giedroyć – żołnierz Wojska Polskiego, podając wiele nieznanych dotąd faktów z wojennej biografii późniejszego redaktora paryskiej „Kultury”. W Bibliotece Uniwersytetu w Ostrogu zaś zaprezentował własną wystawę „Ugoda Hadziacka 1658-2018”, przygotowaną z okazji 360. rocznicy tej niezwykle chwalebnej, choć zbyt późno podjętej przez kozacki Hetmanat i szlachtę Rzeczypospolitej Obojga Narodów, inicjatywy politycznej.
Uwieńczeniem konferencji była dyskusja panelowa członków Forum Polsko-Ukraińskiego Partnerstwa zatytułowana Aktualne wyzwania dla stosunków polsko-ukraińskich, moderowana przez Bogumiłę Berdychowską. Ze strony polskiej wzięli w niej udział Jan Malicki (przewodniczący Forum ze strony polskiej), Jacek Kluczkowski (były Ambasador RP w Kijowie) oraz Stanisław Stępień. Natomiast stronę ukraińską reprezentowali: Ihor Iluszyn, Ihor Kocan, Oleh Dubisz oraz gościnnie Ihor Pasicznyk (rektor Uniwersytetu „Akademia Ostrogska”). Wśród wielu poruszanych zagadnień, w tym dotyczących wyrażanej stagnacji w instytucjonalnych kontaktach obu państw, nie zabrakło także kwestii, wprawdzie prozaicznych, lecz poważnie utrudniających codzienne kontakty Polaków i Ukraińców, wynikających ze zbyt małej wciąż ilości przejść granicznych, a także kwestii komunikacyjnych, np. braku odpowiedniej ilości szybkich przejazdów kolejowych (uruchomione niedawno przez stronę ukraińską dwa połączenia Intercity, dość szybko okazały się już niewystarczające). Chętnych do podróżowania jest znacznie więcej, niż mogą to obsłużyć kursy kolejowe i autobusowe. A to niewątpliwie świadczy o tym, że przedstawiciele obu narodów naprawdę pragną wzajemnych kontaktów.
Na zakończenie konferencji dyrektor Studium Europy Wschodniej UW Jan Malicki przekazał Bibliotece Uniwersytetu w Ostrogu najnowsze publikacje wydane nakładem kierowanego przez siebie Studium.
Kostka Szczepanowicz
Tekst ukazał się w nr 21 (313) 16-29 listopada 2018
