W wieku XX epidemie tyfusu plamistego w istotny sposób zmniejszały populację wielu krajów. Miało to miejsce szczególnie w okresie działań wojennych, masowych klęsk i przesiedleń, które towarzyszyły ludzkości w całej jej historii. Jedną z pierwszych skutecznych szczepionek na tę chorobę, która zabrała miliony ludzkich ofiar, wynalazł profesor Rudolf Weigl.
W roku 1921 na wydziale biologii ogólnej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Rudolf Weigl stworzył laboratorium epidemiczne tyfusu plamistego, który z czasem zyskało miano „Instytut Weigla”. Blok podstawowy, który tworzył fundament laboratorium, powstał w latach 1926–1927. Należeli do niego studenci medycznego i matematyczno-przyrodniczego wydziałów Uniwersytetu Lwowskiego:
Bronisław Chrzanowski – student-medyk, następnie dyrektor Instytutu Higieny w Częstochowie;
Władysław Kuzia – student-medyk, później dyrektor sanitarno-epidemiologicznego ośrodka w Olsztynie;
Jan Starzyk – student wydziału matematyki i nauk przyrodniczych, następnie profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie;
Zbigniew Stuchły – student wydziału matematyki i nauk przyrodniczych, później profesor Akademii Medycznej we Wrocławiu;
Edward Zubik – student wydziału matematyki i nauk przyrodniczych, następnie profesor i dziekan Uniwersytetu Wrocławskiego;
Władysław Wolff – student wydziału matematyki i nauk przyrodniczych, a następnie i medycznego fakultetu, później docent Akademii Medycznej w Zabrze-Rokitnicach i dyrektor sanitarno-epidemiologicznej placówki w Kaliszu.
Na uniwersytecie i we wspólnocie akademicznej zwani oni byli „weiglowcami”. Do zespołu profesora Weigla należały także następujące osoby: Zofia Kulikowska – asystent, Michał Martynowicz – technik, Rozalia Martynowicz – technik, Tekla Załuska – pracownik laboratorium, Grzegorz Karlic – kierownik wiwarium. W pracach laboratorium uczestniczyli pracownicy wydziału biologii ogólnej – docent Karolina Reiss i asystent Anna Herzig. Pomocnikiem Weigla od roku 1921 do 1923 był Ludwik Fleck. Podstawowym osiągnięciem zespołu laboratorium była produkcja skutecznej szczepionki przeciwtyfusowej.
W laboratorium panowała przyjazna atmosfera i wzajemny szacunek, które sprzyjały rozpoczęciu kariery naukowej lub zawodowej pracowników. Profesor Weigl był niepodważalnym autorytetem i kierownikiem, zaś wydział biologii był domem dla tych, którzy tu pracowali.
Pracownicy innych wydziałów nie mogli pojąć, jak wzajemne przyjazne nastawienie i koleżeństwo kreowały szacunek i autorytet profesora Weigla. Należy podkreślić, że zespół pracował intensywnie i dużo czasu spędzano w laboratorium. „Weiglowców” można było spotkać na uniwersytecie zarówno o świcie, jak i późnym wieczorem.
Rudolf Weigl był rygorystycznym, bezkompromisowym i wymagającym, jednocześnie sprawiedliwym kierownikiem. Bywał też niecierpliwy w zakresie opracowania zagadnień naukowych. Nienawidził kłamstwa i wszelkiego „kombinowania”. Gdy ujawniały się takie przypadki, osoba nieuczciwa przestawała dla niego istnieć.
Pouczenie profesora skierowane do pracowników brzmiało: „Wasi koledzy i pracownicy laboratorium wykonują polecone przeze mnie prace, za które ponoszą odpowiedzialność. Ten, kto przeprowadza własne badania, może korzystać ze wszystkiego, co jest w laboratorium, od literatury i aparatury do reagentów i zwierząt z laboratorium. Jeżeli zajdzie taka konieczność, brakujące środki pomocnicze mogą być nawet dostarczone, ale nie pozwalam korzystać z usług innych pracowników. Wszystko robiłem sam i wiem, co można zrobić samodzielnie bez szczególnego wysiłku. W przypadku pojawienia się problemów Państwo mogą liczyć na pomoc, która chętnie udzielona zostanie przeze mnie osobiście”.
Należało regularnie składać sprawozdania na temat wykonanych prac, następnie profesor szukał błędów i dawał rady dotyczące ich poprawienia. Weigl mówił: „Pamiętajcie, że praca wykonana została w laboratorium Weigla, więc proszę nie sprzeciwiać się moim poprawkom i komentarzom”.
Czasami wydłużało to terminy zakończenia i publikacji na temat wykonanej pracy. Dokładność, prawdziwość i faktologiczny charakter miały być cechami wszystkich prac, tak samo jak uzasadnienie przewidzianej hipotezy lub stwierdzenie zjawiska przy pomocy serii przeprowadzonych badań z należytą dokumentacją. Tego, co nie można było zobaczyć, sfotografować lub udowodnić przy pomocy dokładnych badań, nie można było brać pod uwagę.
Profesor Weigl posiadał szczególny sposób sprawowania kontroli nad pracą. Często polecał on wykonywanie zadania niby potrzebnego do jego pracy lub zwracał się z prośbą na temat udzielenia osobistej pomocy w jego badaniach. W ten sposób umiejętnie przenosił on na ucznia podstawowe działania, nie ograniczając jego uczestnictwa do roli pomocnika. Następnie wykonywał analizę i podsumowanie na temat wiedzy ucznia w zakresie opracowanego tematu. Także mógł on kontrolować wiedzę pracowników w czasie zwyczajnych przypadkowych rozmów.
Profesor rozdawał badania ze słowami „zainteresuj się tym moja kochana” lub pozostawiał literaturę na stołach pracowników. Oznaczało to, że kiedyś odbędzie się rozmowa na dany temat.
Jeszcze jedną cechą szczególną profesora była lakoniczność w zakresie wyrażania myśli w czasie omówienia bieżącej lub zaplanowanej pracy. Wszystko, co mówił, było rzetelnie przemyślane, było wyraźne, ścisłe i wypowiedziane w krótkich zdaniach, bez niepotrzebnych omówień lub słów. Tego samego wymagał od pracowników, więc do rozmowy z profesorem należało rzetelnie się przygotować.
Aparatura i wyposażenie do wytwarzania szczepionek i wykonania prac bakteriologicznych były ważnym elementem w zakresie realizacji pomysłów profesora. Prototypy wielorazowo wytwarzane były przez niego samego. Część tych urządzeń była dodana do praktyki laboratoryjnej badań bakteriologicznych. Bezpieczeństwo, które tam panowało, było wynikiem młodości personelu i dużego optymizmu. Wszyscy oni podlegali wpływowi wysokiej koncentracji mikrobów tysięcy wszy, zarażonych tyfusem. Byli obok niebezpiecznej choroby, która mogła spowodować śmierć.
Należy podkreślić, że w warunkach całkowitej obsesji w zakresie pracy naukowej, dyscypliny i pełnego poświęcenia siebie, których wymagał profesor, pracownicy dysponowali czasem na świętowanie i wypoczynek. Żarty, śpiew i humor wypełniały każdą wolną chwilę pracowników laboratorium. Urodziny profesora były największym świętem na wydziale. W tym dniu wszyscy zbierali się w jego gabinecie, zastawionym licznymi bukietami kwiatów. Kiedy profesor wchodził do gabinetu wszyscy wołali: „Niech żyje i panuje przez sto lat!” oraz według kolejności witali zdezorientowanego profesora. Wręczano mu zawsze jakąś drobną rzecz wykonaną własnoręcznie: na przykład był to album, portret lub dziennik ze zdjęciami. Profesor mógł poważnie obrazić się w przypadku, gdy ktoś kupił mu drogi prezent. Ceremonia ta trwała przy stołach w laboratorium. Były to szczęśliwe wspomnienia i rozmowy o chwilach tam spędzonych. Profesor także żartując przypominał różne wydarzenia ze swojego życia. Atmosfera święta była coraz bardziej radosna. W momencie kulminacyjnym „weiglowcy” śpiewali „Gaudeamus Igitur”, ale niezbyt głośno, gdyż na uniwersytecie były zajęcia.
Technologia wytwarzania szczepionki była dość skomplikowana pod względem pracy i czasu. Laboratoryjna kolonia wszy poddawanych eksperymentom założona została przez Weigla w roku 1918. Owady te pobrane zostały z placówek wojskowych stacjonujących w tym czasie na południu Polski.
Szczepionka była fenolizowaną (0,5% fenol) emulsją z systemu jelitowego zarażonych wszy. Oczyszczona szczepionka wprowadzana była trzy razy podskórnie w dawkach wynoszących 2 mlrd (20 systemów jelitowych) – 5 mlrd (50 systemów jelitowych) – 10 mlrd (100 systemów jelitowych) co 5–7 dni.
Na początku lat 20. XX wieku hodowla wszy zarażonych i testowanie szczepionki odbywało się przy pomocy świnek morskich. Weigl, który nie był lekarzem, nie śpieszył się z przeprowadzeniem eksperymentów na ludziach. One zostały wykonane bez wiedzy prof. Weigla przez techników Michała i Rozalię Martynowiczów, którzy starali się, choć w tajemnicy, pomóc swojemu drogiemu profesorowi. Michał przeszedł tę chorobę i w związku z tym pozostał uodporniony, w ten czas jak jego żona nigdy nie chorowała na tyfus. Nie zawiadomiwszy profesora Michał zaszczepił się szczepionką prof. Weigla. Zaszczepił też swoją żonę, która wyraziła na to zgodę. Dopiero po tym jak przekonali się, że Rozalia nie zachorowała na tyfus plamisty, poinformowali profesora Weigla o wynikach.
Eksperymentalne sprawdzenie skuteczności szczepionki według metody Weigla wykonane zostało na zwierzętach i na ludziach w roku 1928 przez noblistę Charlesa Nicolle`a, później przez kierownika służby szczepień Instytutu Pastera w Tunezji Helenę Sparrow. Następnie szczepionka ta została podana przez belgijskich misjonarzy w Mongolii Wewnętrznej w Chinach. Udało się im wstrzymać epidemię zarówno wśród miejscowej ludności, jak i wśród misjonarzy. Przy czym 1 z 50 misjonarzy zachorował na epidemiczny tyfus plamisty i zmarł, wszyscy inni zaszczepieni misjonarze przetrwali. Szczepionkę Weigla także pomyślnie zastosowano w Afryce i Abisynii (Etiopia), gdzie trwała wojna i wybuchła epidemia tyfusu plamistego.
W Polsce w latach 1931–1932 przy pomocy szczepionki Weigla zaszczepiono 2790 osób. Uboczne ogólne i miejscowe skutki były nieistotne, a ból głowy i podwyższenie temperatury do 38°С spotykane było bardzo rzadko.
W roku 1939 po przyłączeniu Lwowa do ZSRR na podstawie laboratorium prof. Weigla zorganizowany został Instytut Sanitarno-Bakteriologiczny o funkcjach naukowo-badawczych. Wydział produkcyjny Instytutu wytwarzał szczepionkę przeciwko tyfusowi plamistemu i preparaty bakteriologiczne, a część naukowa badała zagadnienia związane z problemami walki z infekcjami pasożytniczymi i przeprowadzeniem akcji przeciwepidemicznych w sześciu zachodnich obwodach Ukrainy.
W okresie okupacji Lwowa przez wojska niemieckie (1941-1944) Instytut kontynuował wytwarzanie szczepionki Weigla, zmieniwszy swoją nazwę na Instytut Badań nad Tyfusem i Wirusami Najwyższego Dowództwa Armii (Institut fur Fleckfieber- und Virusforschung Oberkommando des Heeres). W Instytucie pracowało 514 pracowników, a liczba zaangażowanych karmicieli wynosiła 3000. W celu wytworzenia szczepionki dziennie zarażano Rickettsiami provaczeka do jednego miliona wszy. Zastosowanie szczepionki Weigla sprzyjało ograniczeniu liczby chorych osób na tyfus plamisty, który zarejestrowany był u 6% żołnierzy niemieckich.
W miarę zbliżenia się frontu radziecko-niemieckiego produkcja szczepionki została wstrzymana. Rudolf Weigl na żądanie władz okupacyjnych zmuszony był w marcu 1944 roku przenieść się w okolice Krakowa. W sierpniu 1944 roku instytut pozostał bez kadry lekarskiej i pracowników laboratorium, za wyjątkiem niewielkiej grupy pracowników wytwarzających szczepionkę przeciwko tyfusowi plamistemu. W nowo stworzonym Lwowskim Instytucie Epidemiologii i Mikrobiologii na potrzeby wydziałów produkcyjnych i naukowo-badawczych laboratoriów udostępniony był pięciopiętrowy budynek przy ul. Zielonej 12, którego powierzchnia wynosi około 9000 metrów kwadratowych. W maksymalnie krótkich terminach zorganizowany został wydział wytwarzania szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu według metody Weigla, którego dyrektorem został mianowany uczeń i współpracownik profesora Weigla – dr Henryk Mosing.
Wytwarzanie szczepionki rozszerzono i oparto na pierwszym w historii riketsjologii zwiększeniu objętości materiału biologicznego – licznych szczepów riketsji i rozmiaru populacji laboratoryjnej wszy, które preparowane były według metody Weigla. W wyniku tego fundusz genetyczny tego materiału biologicznego został rozszerzony i stał się unikalnym. Technika i tryb hodowli zarazków doprowadzone zostały do doskonałości, niezawodnie zabezpieczały możliwość ich zachowania i gromadzenie w niezbędnej objętości. Cały ten dorobek zdobyty w czasie twórczej i równocześnie ciężkiej, niebezpiecznej dla zdrowia i życia pracy poświęcono osiągnięciu wyniku, mającego wyjątkową wartość, bowiem został podstawą dla dalszych i dokładnych badań nad zagadnieniem związanym z tyfusem plamistym.
Następnie został założony I wydział tyfusu plamistego, który przekształcono wkrótce w laboratorium riketsjozowe, gdzie pracownicy pod kierownictwem dr. H. Mosinga kontynuowali zapoczątkowane przez prof. Weigla badania w zakresie zagadnienia związanego z tyfusem plamistym. Wykonywane były pełne badania, w tym związane z zagadnieniem etiologii, kliniką i epidemiologią innych chorób riketsyjnych, których nosicielami są wszy człowieka – pięciodniowej (okopowej) gorączki i riketsjozy paroksyzmalnej.
Od roku 2018 Lwowski Naukowo-Badawczy Instytut Epidemiologii i Higieny Ministerstwa Ochrony Zdrowia Ukrainy został reorganizowany przez przyłączenie do Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu Medycznego imienia Daniela Halickiego.
W laboratorium założone zostały nowe kierunki funkcjonowania, ale badania w zakresie antywszawicowej aktywności preparatów antypasożytniczych są aktualne i wymagają wsparcia populacji laboratoryjnej wszy, które hodowane są tam od 100 lat przy pomocy metody Weigla.
Walentyna Smolnicka
Borys Kuźminow
Tekst ukazał się w nr 14 (378), 30 lipca – 30 sierpnia 2021
Profesor Borys Kuźminow jest dyrektorem Naukowo-Badawczego Instytutu Epidemiologii i Higieny Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu Medycznego im. Daniela Halickiego.
Walentyna Smolnycka jest kierownikiem biblioteki naukowej Naukowo-Badawczego Instytutu Epidemiologii i Higieny Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu Medycznego im. Daniela Halickiego.
