W 2016 r. mija 420 lat od zawarcia Unii w Brześciu, stanowiącej jedno z ważniejszych wydarzeń w dziejach podzielonych od kilku wieków Kościołów: wschodniego i zachodniego.
Unia przyniosła przez następne stulecia pozytywne skutki nie tylko dla życia religijnego na terenie wielonarodowościowej Rzeczypospolitej, lecz także odcisnęła znaczące piętno w sferze politycznej i kulturowej w tej części Europy.
Z tej okazji Archiwum Państwowe w Przemyślu we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych oraz Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie zorganizowało w dniach 8-10 czerwca 2016 r. międzynarodową konferencję naukową pod hasłem Unia brzeska i jej konsekwencje w świetle źródeł archiwalnych polskich i ukraińskich. Zgromadziła ona ponad 100 uczestników, w tym ponad 20 referentów z Polski i Ukrainy, reprezentujących ośrodki naukowe w Lublinie, Krakowie, Przemyślu, Rzeszowie, Warszawie, Lwowie oraz Drohobyczu. Konferencja została wpisana w ogólnopolski program obchodów jubileuszu 1050-lecia Chrztu Polski, a patronat nad wydarzeniem objęli metropolita przemysko-warszawski obrządku bizantyjsko-ukraińskiego oraz przewodniczący sejmiku województwa podkarpackiego. Wśród uczestników konferencji znaleźli się przedstawiciele metropolity Kościoła łacińskiego diecezji przemyskiej, prezydent miasta Przemyśla, wicewojewoda podkarpacki oraz reprezentanci instytucji nauki i kultury, jak też dyrektorzy i pracownicy archiwów ukraińskich ze Lwowa, Tarnopola i Iwano-Frankiwska. Listy gratulacyjne do uczestników konferencji skierowali: marszałek Sejmu RP Marek Kuchciński oraz wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Jarosław Selin.
{gallery}gallery/2016/konferencja_przemysl{/gallery}
Zgromadzeni historycy i archiwiści w czasie trzydniowych obrad w Przemyślu i Lwowie omawiali zarówno genezę unii z 1596 r., jak też kolejne etapy jej wprowadzania w prawosławnej eparchii przemyskiej oraz skutki religijne, polityczne i kulturowe w następnych kilku stuleciach. Unia brzeska, podpisana w grudniu 1595 r. w Rzymie i ogłoszona na synodzie prawosławnym w Brześciu w październiku 1596 r., stanowiła nawiązanie do wcześniejszych tradycji unijnych na ziemiach polskich, a przede wszystkim do unii florenckiej, zawartej w 1439 r. pomiędzy hierarchią Kościoła zachodniego a patriarchą Konstantynopola. Była próbą obrony Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej przed szerzącym się protestantyzmem oraz ekspansywną polityką prawosławnego patriarchatu w Moskwie, utworzonego w 1589 r. Stanowiła też dopełnienie unii politycznej, zawartej w Lublinie w 1569 r. Biskupi prawosławni podejmując świadomie i dobrowolnie decyzję o zjednoczeniu z Rzymem, zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, w zamian za to zachowali swój obrządek, kalendarz juliański i dotychczasową organizację kościelną.
Referenci omawiali losy nowej wspólnoty unickiej w eparchii przemyskiej, w tym okres konfliktów unitów z prawosławnymi w XVII stuleciu, okoliczności przystąpienia prawosławnej diecezji przemyskiej do unii w latach 1691-93 oraz późniejsze skutki tego wydarzenia dla społeczności ruskiej w tej części Rzeczypospolitej. W ramach kilku sesji tematycznych prezentowano skutki wprowadzenia unii dla relacji polsko-ukraińskich w XIX i XX w., rolę Kościoła greckokatolickiego w rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego, jak też dramatyczne losy społeczności unickiej w czasie I i II wojen światowych. Dyskutowano długofalowe konsekwencje kulturowe unii z 1596 r., w tym wpływ na sztukę cerkiewną na ziemiach polskich.
Kościół unicki, zlikwidowany w 1946 r. przez władze sowieckie, został odnowiony przez papieża Jana Pawła II w 1991 r. Wówczas też reaktywowano diecezję przemyską obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, której wyznawcy funkcjonują do dnia dzisiejszego.
Konferencji towarzyszyły wystawy unikalnych dokumentów archiwalnych, prezentowane w Archiwum Państwowym w Przemyślu oraz w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. Ekspozycja w Przemyślu, obejmująca 13 działów tematycznych od końca XVI w. do 1946 r., składa się głównie z dokumentów z największego w Polsce historycznego Archiwum Kościoła wschodniego, które stanowi zespół akt Archiwum Greckokatolickiego Biskupstwa w Przemyślu. Materiały archiwalne uzupełnia kolekcja portretów biskupów przemyskich z okresu od XVI do XX w. ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu.
Ekspozycję można zwiedzać do 30 czerwca 2016 r. w siedzibie Archiwum Państwowego w Przemyślu przy ul. Lelewela 4.
We Lwowie uczestnicy konferencji mieli okazję obejrzeć oryginał dokumentu Unii Brzeskiej z 1596 r. oraz materiały późniejsze z XIX-XX w., pochodzące między innymi z archiwum metropolity Kościoła unickiego Andreja Szeptyckiego.
Anna Krochmal
Tekst ukazał się w nr 11 (255) 17-29 czerwca 2016
