Cenne starodruki z dziełami Macieja Kazimierza Sarbiewskiego trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej KUL
W bogatych zasobach Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, założonej wraz z powstaniem uczelni w 1918 roku, znajduje się także zbiór starych druków. Tworzy go ponad 50 000 woluminów, a pochodzą one z wielu znanych oficyn drukarskich. Wśród nich szczególnie cenne są polonika. Większość starodruków – to dzieła obce, niemal ze wszystkich dziedzin ówczesnej wiedzy. Te wczesne, z zakresu teologii, filozofii, prawa czy medycyny, pisane są zwykle po łacinie, późniejsze – w językach narodowych.
Przekazanie daru
25 listopada 2015 roku zbiory BU KUL wzbogaciły się o 6 znakomitych woluminów, zawierających utwory jezuity Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Dar ofiarowali bracia Zalewscy: Andrzej, Janusz i Marek. Zaprezentowany zaproszonym gościom i przedstawicielom mediów, a następnie oddany w ręce rektora KUL ks. prof. dra hab. Antoniego Dębińskiego podczas spotkania w salonach rektorskich, został dar przekazany dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej i kierownikowi Oddziału Zbiorów Specjalnych. Druga część wydarzenia miała miejsce w Czytelni Zbiorów Specjalnych BU KUL, gdzie podarowane tomy zostały wyeksponowane do obejrzenia uczestnikom zorganizowanych tu okolicznościowych prelekcji i prezentacji. W specyficznym czytelnianym entourage’u, dopełnionym wystawą druków z antwerpskiej Officina Plantiniana, o Sarbiewskim, jego twórczości, podarowanych dziełach, o drukarni w Antwerpii, skąd pochodzą dwa z ofiarowanych starodruków, o jej założycielu i jego następcach mówili zarówno darczyńcy, jak i pracownicy KUL.
Poeta zapomniany
Autor przekazanych KUL-owi dzieł jest postacią wyjątkową w dziejach literatury polskiej, jednak niemal zupełnie zapomnianą. Był poetą, ale także teoretykiem poezji. Jeszcze za życia, choć jego twórczość cieszyła się ogromną poczytnością na zachodzie Europy, w kraju był nieobecny w powszechnym obiegu czytelniczym, a i dziś jest poetą niemal nieznanym. Należał zaś do najwybitniejszych przedstawicieli europejskiego baroku. Zdaniem historyków literatury do dziś żaden z poetów polskich nie prześcignął go pod względem liczby przekładów i wydań na Zachodzie, gdzie ukazywały się one nie tylko w języku łacińskim, ale i w tłumaczeniu na języki narodowe, np. angielski, francuski, niemiecki, włoski. Przez współczesnych mu nazywany był Horatius Sarmaticus (sarmacki Horacy) lub Horatius Christianus (chrześcijański Horacy). Od papieża Urbana VIII otrzymał najwyższą nagrodę literacką świata – laur poetycki (poeta laureatus).
Kim był Maciej Kazimierz Sarbiewski? Urodził się w 1595 roku we wsi Sarbiewo koło Płońska na Mazowszu. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Naukę rozpoczął w 1607 roku w kolegium jezuickim w Pułtusku. W 1612 roku wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Wilnie, a dwa lata później złożył pierwsze śluby zakonne. Następnie studiował filozofię w Collegium Hosianum w Braniewie. W 1618 roku rozpoczął nauczanie poetyki i syntaksy w kolegium jezuickim w Krożach na Żmudzi, a po roku – retoryki w kolegium nauczycielskim w Połocku. W 1620 roku podjął studia teologiczne w Akademii Wileńskiej, a w 1622 został wysłany na dalszą edukację do Rzymu, gdzie kształcił się w zakresie teologii w Collegium Romanum i wykładał metafizykę w Collegium Germanicum. We Włoszech przyjął święcenia kapłańskie w 1623 roku. Poznał tam ludzi, którzy współtworzyli ówczesną kulturę europejską, między innymi Rubensa, Antona van Dycka, Velazqueza. Sam też wszedł do grona humanistów, uczonych i poetów skupionych wokół kardynała Maffeo Barberiniego – mecenasa artystów, poety, wybranego w 1623 roku na papieża. W 1624 ogłosił w Rzymie swoje nowatorskie dzieło pt. De acuto et arguto, w którym zawarł program estetyki konceptyzmu, przyjęty z dużym zainteresowaniem przez europejskie środowiska akademickie. W tym czasie pisał ody, epigramaty, zbierał też materiały do dzieła o charakterze encyklopedycznym Antiquitates Romanae.
Po 3-letnim pobycie w Rzymie Sarbiewski powrócił do kraju. Nauczał retoryki w Połocku, a później w Akademii Wileńskiej, gdzie obronił doktoraty z filozofii i teologii. Wtedy to opracował pierwsze krajowe wydanie swoich pism lirycznych, napisał kolejne prace z zakresu poetyki, korespondował z uczonymi europejskimi. Jako profesor Akademii Wileńskiej wprowadzał zwyczaje zaobserwowane w humanistycznych środowiskach Rzymu – z jego inicjatywy założono między innymi koło humanistyczne, do którego należeli profesorowie, studenci i poeci wileńscy, a także wprowadzono akademickie letnie wyjazdy letnie połączone z sympozjami. W 1635 roku, po śmierci kaznodziei królewskiego o. Sebastiana Łayszczewskiego, został powołany przez Władysława IV na jego następcę. Funkcję tę pełnił przez 5 kolejnych lat. Zmarł w 1640 roku w Warszawie. Pochowany został pod kościołem Jezuitów przy ulicy św. Jana w Warszawie. W XIX wieku kości jego wraz z innymi zostały przeniesione do podziemi kościoła Pijarów przy ulicy Długiej, a stamtąd na rozkaz władz zaborczych zabrane do wspólnej mogiły na Powązkach.
Utwory Sarbiewskiego ze względu na swój liryzm i refleksyjność przypominają poezję Horacego (stąd jego przydomek), ale zarazem Jana Kochanowskiego. Poeta sięgał po wzorce poezji antycznej w formie, ujmując jednak treść w sposób nowatorski. Pozostawił głównie liryki (religijne, patriotyczne) – jak sam nazywał swoje utwory, ale także ody, hymny, epikę, kazania, rozprawy. Jego dzieła dowodzą, że znał współczesne mu nurty naukowe i artystyczne, do których dzięki swej ogromnej wiedzy potrafił odnieść się krytycznie. Był erudytą głęboko zakorzenionym w tradycji chrześcijańskiej. Jego wykształcenie i wiedza świadczą też o wysokim poziomie szkolnictwa jezuickiego w Polsce na początku XVII wieku.
Przekazane dzieła
Dzieł Sarbiewskiego podarowanych Bibliotece Uniwersyteckiej KUL jest sześć. Lyricorum Libri IV. Epodon Liber unus alterq[ue] Epigrammatum (Anverpiae: ex officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1632) należy do wybitnych wydań oficyny Christophe’a Plantina w Antwerpii, zarządzanej wówczas przez jego zięcia Balthasara Moretusa. Edycja ta zawiera frontyspis według projektu Petera Paula Rubensa, służącego za wzór do wykonania płyty miedziorytowej przez Corneliusa Galle I. Frontyspis ten przedstawia Apollona oraz muzę poezji lirycznej Euterpe, stojących obok barokowego ołtarza, spod którego wypływa źródło pobudzające natchnienie. Na ołtarzu znajduje się lira poetycka, a przed muzą – kołyska z dzieckiem. Na girlandach, zawieszonych nad postaciami między drzewem laurowym a palmą, umieszczony został herb papieża Urbana VIII, z pszczołami symbolizującymi jego ród. Temu papieżowi dzieło też zostało zadedykowane. Składają się na nie ody i epigramaty Sarbiewskiego oraz poświęcone mu wiersze wielbicieli jego talentu.
Lyricorum Libri IV […] (Antverpiae: Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1634) – to kolejna edycja tego samego dzieła, stanowiąca drugi z podarowanych woluminów. Wydanie to ma format kieszonkowy. Frontyspis, wzorowany na wydaniu poprzednim, jest już dziełem anonimowym. Wyjątkowość tej edycji polega na jej nakładzie, bo jak na ówczesne czasy 5000 egzemplarzy było liczbą dużą, a powtórne wydanie tego tytułu w odstępie dwóch lat po pierwszej edycji świadczy o popularności dzieła.
Zdaniem darczyńców, zarówno edycja Lyricorum Libri IV z 1632, jak i z 1634 roku nie są być może rzadkością w zbiorach osób prywatnych czy instytucji, ale obydwie razem są w posiadaniu nielicznych.
Poza wspomnianymi najcenniejszymi wydaniami na całość daru składają się także: Opera poetica quæ innotuerunt, omnia nimirum Lyricorum Libri IV […] (Vratislaviae: sumptibus Caroli Godofredi Mayeri, 1753) – wydanie kieszonkowe poezji Sarbiewskiego, będące przedrukiem edycji wileńskiej z 1749 roku z drukarni Academia Societatis Jesu, opatrzone przedmową z życiorysem poety i omówieniem najważniejszych wydań jego dzieł; Carmina. Nova editio, prioribus longè auctior et emendatior (Parisiis: typis J. Barbou, 1759) – edycja z biografią Sarbiewskiego oraz jego lirykami, epodami, pieśniami i drobnymi utworami; Carmina (Argentorati: ex typographia Societatis Bipontinae, 1803) – wydanie strasburskie ze stroną tytułową ozdobioną grafiką przedstawiającą portret Macieja Kazimierza Sarbiewskiego; Poemata omnia (Staraviesiae: Typis et Sumptibus Collegii S.J., 1892) – edycja pod redakcją jezuity Tomasza Walla, uważana przez badaczy twórczości Macieja Kazimierza Sarbiewskiego za najpełniejszą.
Bracia darczyńcy
Sześć cennych druków, które trafiły do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, to owoc kolekcjonerskiego zamiłowania braci Zalewskich, pochodzących z mazowieckiego Ciechanowa. Łączy ich ta sama pasja, choć wybrane przez nich profesje pozornie nie wskazywałyby na podobne zainteresowania.
Andrzej Zalewski jest inżynierem budownictwa, doktorem habilitowanym nauk technicznych, byłym pracownikiem naukowym Wydziału Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska Politechniki Łódzkiej, a obecnym Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz Wydziału Matematyki, Informatyki i Architektury Krajobrazu KUL. Zawodowo zajmuje się transportem, a zwłaszcza planowaniem systemów transportu, transportem zrównoważonym, bezpieczeństwem ruchu drogowego.
Janusz Zalewski ukończył studia z zakresu automatyki na Politechnice Warszawskiej, gdzie na Wydziale Elektroniki uzyskał stopień doktora nauk technicznych. Pracował między innymi w Instytucie Energii Atomowej POLATOM, a po zamieszkaniu w Stanach Zjednoczonych w Embry-Riddle Aeronautical University i University of Central Florida. Aktualnie jest profesorem nauk komputerowych na Florida Gulf Coast University. Interesują go zagadnienia inżynierii softwarowej, sieci komputerowych. Ponadto zajmuje się tłumaczeniem współczesnej poezji i prozy amerykańskiej.
Marek Zalewski studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Tworzy rzeźby, obrazy, rysunki, projektuje wnętrza i medale. Jego prace były prezentowane na wystawach indywidualnych i zbiorowych w Polsce i poza jej granicami. Z jego inicjatywy powstało Biuro Wystaw Artystycznych w Ciechanowie, kierował też Centrum Kultury i Sztuki w tym mieście.
Humanistyka na KUL
Szlachetny gest podarowania Bibliotece Uniwersyteckiej KUL dzieł Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, wydrukowanych w polskich i zagranicznych oficynach drukarskich XVII-XIX wieku, nagłośniony przez telewizję, prasę i internet, przypomniał, a wielu być może pozwolił usłyszeć po raz pierwszy o barokowym poecie nowołacińskim. Badania i przekłady na język polski jego mało znanej twórczości, współcześnie nieobecnej również w kanonie lektur szkolnych, wciąż czekają na znawców i tłumaczy.
KUL ma swój wkład w poznawanie i przybliżanie osoby oraz dzieła Sarbiewskiego głównie za sprawą prof. Krystyny Staweckiej, która przetłumaczyła jego dzieło Dii gentium (Bogowie pogan, Wrocław 1972) i opublikowała książkę pt. Maciej Kazimierz Sarbiewski: prozaik i poeta (Lublin 1989).
Na naszym uniwersytecie kształcą się studenci w zakresie filologii klasycznej, polskiej, historii i innych nauk humanistycznych, dzięki czemu uczą się języka łacińskiego – niezbędnego do zgłębiania tajników kultury europejskiej, używanego w wielu dziedzinach nauki, umożliwiającego lekturę dzieł klasyków, a zdobywają wiedzę na temat podwalin i rozwoju naszej cywilizacji – przydatną do kształtowania myślenia i rozumienia, konieczną do budowania przyszłości opartej na osiągnięciach przeszłości.
***
Podarowane woluminy trafiły do zbiorów specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, ale będą udostępniane do pracy naukowej, po zdigitalizowaniu także w wersji cyfrowej.
ks. Antoni Dębiński,
rektor KUL
Tekst ukazał się w nr 1 (245) 15-28 stycznia 2016
