Pomimo iż strój ludowy każdej grupy etnicznej przez wieki składał się ze sztywnie określonych części, każda większa czy mniejsza wspólnota wprowadzała pewne odmienności, pewne cechy szczególne odróżniające je od reszty społeczności.
Już od dwudziestu lat ludoznawczyni ze Lwowa prof. Ołena Kozakewycz, pracownik naukowy Instytutu Etnologii Państwowej Akademii Nauk Ukrainy, co roku wykonuje badania terenowe, jeździ do wsi na Pokuciu, Huculszczyźnie i Bojkowszczyźnie by porozmawiać ze starszymi mieszkańcami, wygrzebać ze starych skrzyń poniszczone i dawno już nieużywane domowej roboty tekstylia, koszule, odzież wierzchnią i nawet spodnią. Tym razem proponujemy naszym Czytelnikom opowieść o nakryciach głowy kobiet zamężnych sprzed stu lat – czepcach, które zakładano na terenach określanych mianem Bojkowszczyzna. Śródtytuły pochodzą od redakcji.
Kobiece ażurowe czepce ludowe na Bojkowszczyźnie od końca XIX do połowy XX w. Cechy regionalne i odmiany lokalne
Bojkowszczyzna to obszar historyczno-etnograficzny, którego większa część dziś leży na terenach współczesnej Ukrainy (Bojkowszczyzna Wschodnia, Bojkowszczyzna Centralna, część Bojkowszczyzny Zachodniej) i niewielkie terytorium współczesnej Polski wschodniej (Bojkowszczyzna Zachodnia). Stroje ludowe Bojków od XIX і do początków XXI w. wyróżniały się różnorodnością typów i cech dekoracyjnych. W wyniku transformacji w społeczeństwie i tradycyjnej kulturze w szczególności (czynniki społecznokulturowe, etnograficzne, ekonomiczne) w stroju ludowym Bojków w zaznaczonym okresie następowały zmiany, czasami dość kardynalne. Właśnie strój stał się jednym z ważniejszych znaczników takich modyfikacji.
Ludowe wyroby koronkarskie w strojach ludowych z Bojkowszczyzny nie charakteryzują się dużym zróżnicowaniem typologicznym. Jednak niektóre okazy posiadają cechy, specyficzne tylko dla tego regionu, a nawet ścisłych jego obszarów. Znacznie podnosi to ich wartość artystyczną.
Jednym z jaskrawych przykładów rozmaitości materialnych okazów bojkowskiej sztuki ludowej w granicach jednej grupy typologicznej są kobiece czepce (ukr.: oczipky) koronkowe. Koronki to wyrób sztuki dekoracyjno-użytkowej o ażurowej strukturze ornamentalnej i rozmaitych technologicznych sposobach wykonania.
Baza źródłowa
O bojkowskich ażurowych czepcach, jak i koronkowych wyrobach ogólnie, w ukraińskiej literaturze na temat etnografii i historii sztuki informacja jest szczątkowa. Pierwsze opisy w kontekście badań etnograficznych Bojkowszczyzny zawierały przeważnie materiał opisowy na temat stroju, najczęściej to są wzmianki o tkaninach i wyrobach haftowanych. Interesującą informację o ośrodku produkcji koronkowych czepców w Starej Soli w końcu XIX w. zawiera monografia Z. Strzetelskiej-Grynbergowej „Staromiejskie ziemia i ludność” (1899). Wzmianki o ażurowych czepcach (wołowieckich i miżhirskich – Bojkowszczyzna Zakarpacka, obwód zakarpacki) zawarte są w opracowaniu S. Makowskiego (1925). Jednak autor wymienia jedynie ich funkcję obrzędową (rytualną): zakładane w czasie ślubu, po tym zdejmowane i zachowywane „na śmierć”. Czepce z okolic Skolego (obecnie w obwodzie lwowskim) w kontekście bojkowskiego stroju kobiecego opisuje L. Buraczyńska (1980). Ważnym jest to, że wiadomości o tym typie nakrycia głowy autorka gromadziła jeszcze w latach 20-30. XX w., kiedy mieszkała we Lwowie i zajmowała się ludoznawstwem. Opis czepców z okolic Skolego i Turki podaje G. Stelmaszczuk w opracowaniu o tradycyjnych nakryciach głowy Ukraińców (2013). Wartościowy materiał ilustracyjny – fotografia bojkowskiej niewiasty z okolic Stryja w koronkowym czepku – umieszczony jest w albumie fotograficznym polskiego etnografa R. Reinfussa (2015). W książce N. Klasztornej z 2017 r. o strojach w niektórych wsiach Bojkowszczyzny Zachodniej (dziś na terenach Rzeczypospolitej Polskiej) jest umieszczony krótki przegląd czepców. Niemniej te wiadomości pochodzą przeważnie z mojego artykułu, opartego na materiałach ekspedycji. Wiadomości z niektórych badań naukowych nawiązujących do wspomnianej problematyki publikowałam też wcześniej.
Niniejszy artykuł napisany został na podstawie materiałów ekspedycji na temat badań sztuki na Bojkowszczyźnie i niektórych miasteczek i wsi na pograniczu Podgórza, zorganizowanych w latach 2005 – 2018. W czasie tych ekspedycji wykonana została praca badawcza w następnych miejscowościach obwodu lwowskiego: rejonu samborskiego (miasto Sambor, wsie Czernichów, Nyżnie, Zarajsko, Brzegi, Wańkowice, Burczyce Nowe, Burczyce Stare, Kowenice, Barańczyce, Werbiwka, Sadkowice, Berestiany, Wykoty), rejonu starosamborskiego (miasto Chyrów, wsie Jasienica Zamkowa, Torhanowice, Mrozowice, Sosnówka, Lenina Wielka, Busowisko, Turze, Topielnica, Strzyłki, Tysowica, Rakowa, Bukowa, Nadyby, Skeliwka (Felsztyn), Słochynia, Pietnice, Truszowice, Hubice, Kniażpol, Wełykie, Michowa, Libuchowa (Maksymówka), Terło, Starzawa, Suszyca Wielka, Stara Sól), rejonu turczańskiego (miasto Turka, wsie Rozłucz, Werchnie (Botełka Wyżna), Nyżnie (Botełka Niżna), Jaworów, Sianki), rejonu skolskiego (miasto Skole, wieś typu miejskiego Tuchla, wsie Pławie, Jelenkowate, Chaszczowanie, Koziowa, Orawczyk, Libochora, Korczyn, Kruszelnica, Różanka Górna, Różanka Dolna, Zawadka, Chutar, Kalne, Orawa, Pohar, Rosochacz, Myta, Suchy Potok, Wierchniaczka, Hołowiecko, Ryków, Syniowódzko Wyżne, Syniowódzko Niżne); w obwodzie zakarpackim rejonie miżhirskim (wieś typu miejskiego Miżhirja, wsie Podoboweć, Roztoka, Studenyj Dolny, Studenyj Średni, Studenyj Górny, Izky, Bukoweć, Pyłypeć, Sojmy, przysiółek Kużbyji, Riczka, Dił, Repynne, Tiuszka, Kołoczawa), rejonu wołowieckiego (miasto Wołowiec, wieś typu miejskiego Żdenijewo, wsie Abranka, Biłasowica, Bukoweć, Łatirka, Riczka, Suchyj, Kotelnycia, Tysziw, Worota Dolne, Pidpołozzia, Roztoka, Kiczernyj, Perechresnyj, Bukoweć, Paszkiwci, Zbyny, Hrabiwnycia Górna, Jałowe, Zadilskie, Werbiaż, Worota Górne, Hukływyj) oraz rejonu wełykoberezniańskiego (wsie Użok, Husnyj, Łuh, Nowa Stużycia, Żornawa, Kostrynśka Roztoka, Wyszka, Domaszyno, Sil), w czasie których zostały przeprowadzone wywiady z ponad 145 respondentami.
W podstawie bazy źródłowej są zasoby muzeów Ukrainy i Polski, m.in. Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego Instytutu Ludoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy (Lwów), Zasoby Ilustracyjne Biblioteki Naukowej Instytutu Ludoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, rękopisy Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej im. Wasyla Stefanyka (Zbiór J. Głogowskiego), Muzeum Etnograficznego w Krakowie im. Seweryna Udzieli, Muzeum Narodowego Ludowej Architektury i Bytu Ukrainy (Skansenu), Lwowskiego Muzeum Historycznego, Muzeum Etnograficznego „Bojkowszczyzna” w m. Turka, muzeów krajoznawczych i szkolnych, prywatnych kolekcji i szeregu innych instytucji.
Osobliwości lokalne czepców koronkowych
Wieloletnie badania terenowe autorki i opracowanie zabytków ze zbiorów muzealnych dają podstawę twierdzić o etnograficznych i artystycznych osobliwościach bojkowskich czepców ażurowych, które kształtowały się na przełomie XIX – XX ww. Uwzględniając sposoby zakładania, techniki wykonania i artystyczne charakterystyki można wyodrębnić szereg cech lokalnych, na postawie których określane są rozpoznawalne ośrodki użytkowania koronkowych czepców.
Czepiec (w różnych miejscowościach nazywany inaczej – „oczipok” [очіпок], „czepeć” [чепéць], „kapor” [кáпор], „czepak” [чепáк], „czypeć” [чипéць], „czipeć” [чіпéць], „oczipeć” [очíпець], „oczupeć” [очýпець], „czupeć” [чупéць], „czapyć” [чапúць], „kaptur” [каптýр]) jest to niewieście nakrycie głowy w kształcie ażurowej czapeczki; wyznaczalna oznaka stanu cywilnego i obowiązkowa oznaka stanu zamężnego, nieodłączny atrybut obrzędu weselnego prawie do połowy XX wieku. Pannę młodą oczepiano w czasie ślubu, najczęściej na drugi dzień, kiedy ona przechodziła do domu pana młodego. Zdejmowano wianek weselny, rozplatano warkocz, włosy były krótko obcinane lub mocno skręcane w warkoczyki, zakładano lub nawijano je na kiczkę („kybałkę”), na którą właśnie nakładano czepiec. Oczepiny („czipczennia”) – to przejście panny młodej z panieństwa w stan małżeński. Po tym obrzędzie kobieta już nie miała prawa pokazywać się z nienakrytą głową i „świecić” włosami. Zgodnie z wierzeniami ludowymi, zamężna niewiasta, jeśli wyjdzie do ludzi bez czepca, nawróży biedę – nieurodzaje, pomór bydła itp. Według starego zwyczaju czepiec, w którym kobieta brała ślub, pozostaje jej „na godzinę śmierci”.
Przez cały wiek XIX i na początku XX obowiązek zakładania tego nakrycia głowy był ściśle przestrzegany zarówno przez mieszczanki, jak i przez wieśniaczki. Różniły się czepce przeważnie tylko jakością materiału i zdobieniem. Czepce zakładano w połączeniu z innymi rodzajami ręcznikopodobnych i chustkowych nakryć głowy – podwiką („peremitka”), rąbkiem („rantuch”), chustą („chustyna”), co tworzyło oryginalne sposoby zawijania głowy. Jednakże w stroju miejskim ciągle dążono do ubierania się „po modnemu”, w czym zauważyć można wpływy europejskie.
Bojkowski strój ludowy (przeważnie wieśniaczy) dość długo pozostawał konserwatywnym, ale w nim też w ciągu pierwszej połowy XX w. zaszły zmiany. Druga połowa XX w. charakteryzuje się szybką zamianą stroju tradycyjnego na ubrania przemysłowe, co odpowiednio negatywnie odbiło się na tradycjach, zwyczajach, obrzędach, z którymi związane były poszczególne części odzieży, w tym czepce. Na początku XXI w. we współczesnym życiu zachowane koronkowe okazy z Bojkowszczyzny liczone są na jednostki, ponieważ ze stałym zanikaniem tradycji czepce wyszły z użytku codziennego jeszcze w połowie XX w., a nawet szybciej (z wyjątkiem niektórych wsi na Bojkowszczyźnie). Ze zmianą tradycyjnego stroju weselnego na nowomodny – białą suknię z welonem – po roku 1960 obrzęd oczepin powoli tracił swoje znaczenie, nawet stawał się archaicznym i czasami wyśmiewanym (ze względu na ówczesny negatywny stosunek miejskiej kultury do wiejskiej). W obrzędzie oczepin wyrób zaczęto traktować symbolicznie, już nie utylitarnie. Odpowiednio czepce praktycznie zaprzestano produkować, a dawniejsze wyrzucano jako „przeżytek” i jedynie nieliczne Bojkinie pozostawały wierne tradycji praojców. W czasie ekspedycji w latach 2005-2006 autorka dowiedziała się, że te wyroby, które się zachowały, stare kobiety trzymały na godzinę śmierci – składane do grobu były przeważnie w tym czepcu, którym je oczepiano podczas ślubu lub ewentualnie w zrekonstruowanym według pierwowzoru na życzenie właścicielki. „Takie czepce, jak w ogóle czepce, teraz już nie noszą. Co prawda, stare kobiety ze trzydzieści lat wstecz jeszcze trzymały się tej tradycji. Wyroby były w kolorze czerwonym, jedynie na denko dawana była kupowana siatka w kolorze zielonym. Jeśli w takim czepcu kobieta wychodziła za mąż, w nim ją i chowano” – powiedziała jedna z respondentek.
Ażurowa osnowa czepca
Na Bojkowszczyźnie czepce z osnową ażurową były rozpowszechnione w strojach kobiecych praktycznie wszędzie, jednakże różniły się kształtem, materiałem, technikami wykonania i zdobieniem. Wśród ukraińskich badaczy przeważa zdanie, że takie nakrycia głowy produkowano we wsiach bojkowskich wyłącznie w warunkach domowych, jako rodzaj rzemiosła domowego. Jednakże opracowane przez autorkę zabytki rzeczowe i dokumenty archiwalne Muzeum Etnograficznego w Krakowie świadczą, że takie czepce (często osobne koronkowe detale i części) w XIX w. produkowane były w Kańczudze – słynnym ośrodku koronkarstwa. Potwierdzają to notatki Seweryna Udzieli datowane końcem XIX w. Wyroby były rozpowszechniane daleko poza okolice Kańczugi, w tym na terenach etnograficznej Bojkowszczyzny.
Czepce można było kupić na jarmarkach, targach, w sklepikach, nierzadko nimi handlowali przemierzający Galicję Żydzi. Zdaniem autorki, taki sposób rozpowszechnienia czepców częściowo wyjaśnia to, że w różnych punktach Bojkowszczyzny można było spotkać podobne, a czasami nawet jednakowe pod względem technik wykonania i zdobienia wyroby. Dotyczy to przede wszystkim Bojkowszczyzny Zachodniej, rejonów samborskiego, starosamborskiego i turczańskiego w obwodzie lwowskim (według współczesnego podziału administracyjno-terytorialnego Ukrainy). Również prawdopodobnym może być oddziaływanie profesjonalnej produkcji koronkowych czepców z ośrodka w Kańczudze na ich rozpowszechnienie w stroju ludowym Bojków, a następnie – bezpośrednio lokalne wykonanie podobnych czepców w niektórych wsiach Bojkowszczyzny. Na tym przykładzie można prześledzić wzajemne oddziaływanie czynników profesjonalnych i ludowych, „świeckich” i „tradycyjnych”, archaicznych i nowatorskich.
Len, konopie, bawełna lub wełna
W wieku XIX – pierwszej trzeci XX dla wykonania koronkowej osnowy czepców wykorzystywano surowce bardzo różnej jakości. W warunkach domowych był to przeważnie len, konopie, od pocz. XX w. – fabryczna bawełna, niekiedy wełna. Z rozpowszechnieniem tkanin przemysłowych – kupowana („kramna”) siatka bądź zwykła gaza, którą barwiono. Dla czepków tzw. kańczuckich charakterystyczne byłe bawełniane lub jedwabne przemysłowe nici – cienkie, bardzo szczelnie skręcone, co w wyniku tworzyło nadzwyczaj drobną strukturę siatki, a odpowiednio też wyrobu. Dla poszczególnych detali czepców również była używana tkanina (sukno, jedwab, kreton), dla ozdobienia – haft, koraliki, błyskotki, wstążki kupowane w sklepikach. W znacznej mierze wpływało to na lokalne dekoracyjne osobliwości bojkowskich czepków XIX – początku XX w.
Jeszcze jednym aspektem kluczowym dla charakterystyki kobiecych czepków ażurowych na Bojkowszczyźnie są techniki i sposoby technologiczne wykonania. Siatkę dla czepków pleciono ręcznie (nici splatano palcami), wykonywano przy pomocy igły, pleciono na specjalnych krosnach-ramce (w technice „branie”), rzadziej szydełkiem czy na drutach (często jako alternatywa do techniki „branie”).
Techniki wykonania
Zauważyć trzeba, że jednym z najdawniejszych sposobów wykonania czepców była archaiczna technika „branie” (w obcej literaturze przedmiotu używany jest termin anglojęzyczny: sprang), która w XIX – na początku XX w. była rozpowszechniona nie tylko na wielu ukraińskich terenach (ukraińskim Polesiu, Wołyniu, zachodnim Podolu, Opolu, Ukrainie Słobodzkiej), ale i na obszarach bałtyckich, Skandynawii, Białorusi, Czech, Słowacji, Polski. Osobliwością tej techniki jest to, że w procesie splatania płótno jest kształtowane (dublowane) jednocześnie z obu końców nici zaczepionych na specjalnych krosnach. Nici górnej i dolnej warstwy po kolei przewijano ze sobą, co tworzyło wzór identyczny tak z prawej, jak i z lewej strony. Na ramie mistrzyni pionowo nawijała nici, przekręcając je palcami odpowiednio do wzoru. Rząd mocowano przy pomocy patyczka-drutu. Robótkę kończono pośrodku płótna, które z obu krańców było identyczne, i łączono szydełkiem. Taki sposób wykonania czepców był rozpowszechniony na Bojkowszczyźnie praktycznie do początku wieku XX.
Na Bojkowszczyźnie używano kilku typów czepców koronkowych, które różniły się formą oraz sposobem łączenia siatki z innymi detalami tego nakrycia głowy.
W typie pierwszym siatkową osnowę wyrobu łączono z pasem płótna domowej roboty lub tkaniny przemysłowej o szerokości 6-10 cm, przez co czepce otrzymywały kształt wysokiej czapeczki. Te części tkaniny zszywano, tworząc ogólny okrągły kształt (rodzaj pierwszy) albo, bardzo rzadko, z rozcięciem z tyłu głowy, a do krańców przyszywano sznurki-zawiązki, którymi ściągano czepiec (rodzaj drugi). W niektórych wsiach nakrycia głowy miały dekoracyjne wykończenie z tyłu głowy w kształcie długich wstążek, zwanych w różnych wsiach „partyce”, „pantłyki”, „partyczki”, „stongi”, „stonczki”, „stonżki”.
Typ drugi charakteryzował się tym, że wyrób ażurowy łączono ze sztywną osnową w kształcie obręczy – kiczką („chomewka”, „kyczka”, „hybałka”, „kymbałka”, „obłuk”, „kebawka”, „chimla”) wykonaną z ciasta, skręconą z kawałka płótna, tektury czy innego materiału. Było dwa sposoby zakładania czepca z kiczką: siatkową osnowę nakrycia głowy mocowano do obręczy, którą zwykle owijano tkaniną, co tworzyło wyrób w całości. Inny sposób – obręcz nakładano na głowę, nawijając na nią włosy, i na tę osnowę nakładano czepiec.
Jednym z wariantów ozdobienia czepków były wykonane z różnych materiałów w rozmaitych kształtach koronkowe wstążki (częściej kupowane, rzadziej domowej roboty). Koronki przeważnie naszywano wzdłuż dolnej części wyrobu w jednym lub dwu rzędach, łącząc ze zdobieniem haftowanymi taśmami, cekinami, koralikami. Kolejnym sposobem dekorowania czepców bojkowskich było haftowanie nad czołem.
Cdn.
Ołena Kozakewycz
Tekst ukazał się w nr 6 (322) 29 marca – 15 kwietnia 2019
