Karaimi polscy to jedna z najbardziej tajemniczych i najmniej znanych grup etnicznych Polski.
Ten naród bez ojczyzny posiada niezwykle barwną historię, interesującą religię i ciekawe tradycje. Początki ich historii wiążą się z przybyciem na Półwysep Krymski ludności tureckiej. Największymi ośrodkami, w których pozostały ślady po Karaimach są miasta Eupatoria, Bachczysaraj i Czufut-Kale na Krymie oraz Troki, Wilno i Poniewież na Litwie.
Pochodzenie
Początki Karaimów sięgają VIII w. n.e., kiedy to na Półwysep Krymski przybyła ludność turecka. W późniejszych wiekach przenieśli się oni na północ, na tereny ówczesnych Prus, Litwy i Polski. Co w ogóle oznacza nazwa tej mniejszości etnicznej? Karaim znaczy po hebrajsku „czytający” i odnosi się do „tego, kto czyta Pismo Święte”. Kim zatem są Karaimi? Słowem Karaim określa się zarówno narodowość, jak i przynależność do religii karaimskiej, której podstawą jest Stary Testament, a głównymi prorokami – Jezus i Mahomet. Warto też zauważyć, że pochodzenie Karaimów jest tak naprawdę wielopłaszczyznowe – możemy bowiem wyróżnić dwie gałęzie etniczne Karaimów – orientalną, pochodzenia semickiego (Bliski Wschód) i wschodnioeuropejską, pochodzenia tureckiego (Litwa, Ukraina, Polska, Rosja).
W językach hebrajskim i arabskim słowo „kara” oznaczało „czytać”, „recytować” i odnosiło się do Pisma Świętego. Słowem Karaim określa się zarówno narodowość, jak i przynależność do religii karaimskiej, której podstawą jest Stary Testament, a głównymi prorokami – Jezus i Mahomet. Ruch karaimski objął swym zasięgiem Syrię, Palestynę, północną Afrykę, Egipt, Persję, Bizancjum, a w IX i X wieku – tereny państwa chazarskiego. Religię karaimską przyjęła ludność pochodzenia tureckiego zamieszkująca Krym. Pochodzenie etniczne Karaimów jest zróżnicowane. Możemy wyróżnić dwie gałęzie etniczne Karaimów – orientalną, pochodzenia semickiego (zamieszkujący Bliski Wschód) i wschodnioeuropejską, pochodzenia tureckiego (mieszkańcy Litwy, Ukrainy, Polski, Rosji).
Rys historyczny
Współcześni Karaimi polscy, litewscy i krymscy wywodzą się właśnie z ludności imperium chazarskiego. W XIII wieku z Krymu właśnie przywędrowała grupa Karaimów na ziemie księstwa halicko-wołyńskiego, tworząc swe główne osady w Haliczu, Lwowie i Łucku (dzisiejsza Ukraina). Natomiast na Litwę Karaimi zostali sprowadzeni przez wielkiego księcia litewskiego Witolda i utworzyli swe skupiska w Trokach, Poniewieżu, Bierżach i Poswolu. W 1441 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał Karaimom przywilej, dzięki któremu mogli rządzić się na prawie magdeburskim. Aż do rozbiorów Polskie, wspólnota Karaimów zamieszkująca ziemie Rzeczypospolitej obierała swego wójta, który podlegał jurysdykcji wielkiego księcia litewskiego. Otrzymywali oni liczne przywileje od książąt i królów, powstawały nowe karaimskie osady. Po rozbiorach Karaimi polsko-litewscy podlegali carowi rosyjskiemu, który w 1857 roku wydał dekret, na mocy którego ustanowiono Karaimski Zarząd Duchowny, na czele którego stał duchowny zwierzchnik, będący jednocześnie świeckim przedstawicielem – hacham. W roku 1918 – po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dawne osady karaimskie znalazły się na terenie państwa polskiego. W 1927 r. ogłoszona została w Polsce autokefalia wyznania karaimskiego.
W 1928 r. urząd hachana z siedzibą w Trokach został objęty przez uczonego orientalistę, prof. Hadzi Seraja Szapszała (1873-1961). W roku 1936 sejm RP uchwalił ustawę o stosunku państwa do Karaimskiego Związku Religijnego, co regulowało sytuację prawną Karaimów. W tym okresie wydawano pisma: w języku karaimskim „Karaj Awazy” („Głos Karaima”) oraz w języku polskim z artykułami również po karaimsku – „Myśl Karaimska”. Po II wojnie światowej Karaimi, którzy znaleźli się na terenie ZSRR automatycznie zostali obywatelami Związku Radzieckiego. W tym czasie część rodzin karaimskich z Litwy i Wołynia przedostała się do Polski. Jednak zdecydowana większość Karaimów, ich świątyń i domów pozostała za wschodnią granicą.
Współczesność
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, przeprowadzonego w 2002 roku blisko 0,05 tyś. osób zadeklarowało przynależność do Karaimów, co czyni Karaimów najmniejszą w Polsce mniejszością narodową. Obecnie małe skupiska Karaimów znajdują się w Warszawie i okolicy (41 osób), a także na Pomorzu (26 osób) i na Dolnym Śląsku (Wrocław – 55 osób). Poza tym, właśnie we Wrocławiu do 1989 roku działała jedyna w powojennej Polsce kenesa, prowadzona przez ostatniego polskiego hazzana Rafała Abkowicza. Obecnie centrum kulturalne Karaimów w Polsce stanowi Warszawa. Warto odwiedzić istniejący w tym mieście jedyny czynny cmentarz karaimski w naszym kraju.
Na mocy zatwierdzonego w 1974 r. Wewnętrznego statutu, opartego na przedwojennej ustawie z 1936 r., władzę zwierzchnią sprawuje zarząd Karaimskiego Związku Religijnego w RP, na czele z przewodniczącym. Liczniejsze, doroczne zgromadzenia członków społeczności karaimskiej odbywają się na warszawskim cmentarzu z okazji postu i modlitw w intencji ofiar dżumy, która w 1710 r. zdziesiątkowała społeczność karaimską na Litwie. Co kilka lat zwoływane są zjazdy polskich Karaimów. Uczestniczą w nich również przybysze z zagranicy, przeważnie z Litwy.
Głównymi organizacjami zrzeszającymi Karaimów w Polsce są Karaimski Związek Religijny RP oraz świeckie stowarzyszenie Związek Karaimów Polskich.
Materialne ślady Karaimów
Jeżeli chcemy podróżować śladami Karaimów, z pewnością powinniśmy odwiedzić Wrocław i Warszawę, chociażby po to, aby zobaczyć jedyną w powojennej Polsce kenesę – karaimską świątynię, która znajduje się we Wrocławiu. Wrocławska kenesa przy ulicy Kniaziewicza 28 założona została w 1946 roku przez hazzana Rafała Abkowicza. Oprócz tego, na Dolnym Śląsku prężnie działa mniejszość karaimska. W Warszawie warto odwiedzić jedyny czynny cmentarz karaimski w naszym kraju, który znajduje się przy ulicy Redutowej 34 na Woli. Nekropolia ta została założona w 1890 roku. Znajdujące się na niej nagrobki są typowym świadectwem sztuki karaimskiej. Również napisy nagrobne wykonane są w języku karaimskim. Dla zainteresowanych folklorem i muzyką ludową, dość dużą atrakcją może być występ jedynego działającego na terenie Polski karaimskiego zespołu folklorystycznego „Dostłar”. Zespół powstał w 2003 roku, a występuje na różnych festiwalach i imprezach kultury karaimskiej i kultury mniejszości narodowych (zapowiedzi występów dostępne na stronie www.dostlar.karaimi.org). Z kolei, dla tych, którzy chcieliby spróbować specjałów kuchni karaimskiej, możemy polecić restaurację karaimską w Trokach na Litwie – w mieście, gdzie tradycje karaimskie są nadal żywe.
Myśl Karaimska 1932-1935, Wilno
Ilustracje
Iwona Boruszkowska
Tekst ukazał się nr 8 (180) 30 kwietnia – 16 maja 2013
