W dzisiejszym tekście, spróbuję przybliżyć losy Czernelicy od jej pojawienia się na kartach historii w czasach Władysława Warneńczyka aż do roku 1641, tzn. do momentu wygaśnięcia rodu Jazłowieckich, ówczesnych właścicieli pokuckiego miasteczka.
Jak już była mowa we wcześniejszym artykule, z nieznanych nam bliżej powodów, najpóźniej w pierwszej połowie XV wieku mieszkańcy osady zaczęli opuszczać stary ruski gród i przenosić się na tereny dzisiejszego miasteczka. Nowe miejsce było oddalone ok. 2 km od Dniestru, chronione z dwóch stron rzeką Dołżok i bezimiennym potokiem, otoczone rozległymi polami i obfitujące w źródła z wodą pitną. Właśnie w tym miejscu zaczęło tętnić życie całej okolicy. Oczywiście, stara osada nie została opuszczona od razu. Podstawy dla takiego stwierdzenia dają dokumenty z końca XV wieku, w których wymieniano dwie Czernelice (Czerlenice) – Magna (Wielka) i Gnyła. Można wnioskować, że pod Wielką Czernelicą rozumiano nowo powstałą osadę nad rzeką Dołżok, tj. dzisiejszą Czernelicę. Natomiast nazwą Gnyła Czernelica najprawdopodobniej określano stare horodyszcze. Jest też możliwe, że nazwa ta dotyczyła jakiegoś innego miejsca w najbliższej okolicy. Niestety, przy obecnym stanie źródeł nie możemy jednoznacznie rozwikłać tej kwestii.
O ile Gnyła Czernelica pojawia się w źródłach tylko raz, to Wielka Czernelica jest wzmiankowana wielokrotnie. Jak już wspominaliśmy w poprzednim artykule, 7 marca 1440 r. w Krakowie, król Władysław Warneńczyk obiecał staroście czerwonogrodzkiemu Teodorykowi Buczackiemu Czernelicę, wraz z szesnastoma innymi miejscowościami na Pokuciu i Podolu zachodnim, w dziedziczne władanie, na znak podziękowania za cztery szuby tkane złotem i dwa konie, podarowane przez Teodoryka królowi. Wszystko wskazuje na to, że Władysław III dotrzymał słowa i Czernelica przeszła w posiadanie rodu Buczackich, herbu Abdank. W aktach ziemskich zachował się dokument z 24 (lub 26) października 1454 r., w którym Teodoryk Buczacki występuje jako właściciel Czernelicy. Po śmierci Teodoryka (1456), Czernelica pozostała w posiadaniu jego synów Michała i Jana. 11 maja 1469 r. synowie Teodoryka dokonali podziału ojcowizny i Czernelica, zgodnie z zawartą umową, przeszła w posiadanie młodszego z braci, Jana, założyciela linii Buczackich-Monasterskich. W roku 1493 część Czernelicy, mianowicie Czernelica Gnyła, stała się przyczyną rozprawy sądowej między Janem Monasterskim a Anną, dziedziczką Czyszek. Inicjatorem sprawy był Jan, a powodem zwlekanie Anny z rozliczeniem się za dzierżawę Gnyłej Czernelicy. Ostatecznie, Monasterski wygrał sprawę i Anna musiała spłacić dług. Prawdopodobnie Monasterski wydzierżawił jedynie Czernelicę Gnyłą, ponieważ inna część miejscowości – Czernelica Magna – nie została wspomniana w tym dokumencie. Sprawa ta wskazuje jednak, że pod koniec wieku XV obie części Czernelicy musiały być zamieszkane i stanowiły pewną wartość dla właścicieli. Jednakże w następnych latach Czernelica Gnyła już nie występuje w źródłach i nie wiadomo jak potoczyły się jej losy.
Wydaje się najbardziej prawdopodobne, że po śmierci Jana Monasterskiego (po 1493 r.) dobra jego, w tym Czernelicę, otrzymał w spadku jego syn (ze ślubu z Barbarą Oleksą), Mikołaj Monasterski, kasztelan kamieniecki. Za czasów Mikołaja do Monasterskich powrócił dawniej należący do ich rodu Jazłowiec i od tego czasu zaczęli oni używać nazwiska Jazłowieccy. We władaniu tej linii rodu Buczackich-Jazłowieckich Czernelica pozostawała aż do 1641 r.
O ile dzieje miejscowości w XV w. możemy chociaż częściowo odtworzyć to wiek XVI pozostaje „białą plamą” w historii Czernelicy. W źródłach wspomniana została zaledwie kilka razy. Z tak szczupłych informacji źródłowych możemy wywnioskować tylko, że Czernelica, do chwili zgonu Mikołaja Monasterskiego (ok. 1559), znajdowała się w jego posiadaniu. Niewykluczone że mogła ucierpieć w czasie najazdu mołdawskiego w 1531 r., gdyż znajdowała się niedaleko drogi, którą posuwały się główne siły hospodara mołdawskiego Piotra Raresza. Po Mikołaju przeszła w posiadanie jego syna Jerzego Jazłowieckiego (Monasterskiego), przyszłego wojewody ruskiego i hetmana wielkiego koronnego. Po jego zgonie (1575), Czernelica pozostała we władaniu jego potomków, co poświadczają regesty poborowe województwa ruskiego z 1578 r., co prawda bez podania danych do którego z czterech synów Jerzego należał klucz czernelicki. Po bezpotomnej śmierci starszych synów Jerzego Jazłowieckiego – Michała (1582), Mikołaja (1595) i Piotra Andrzeja (1581), większość majątku rodzinnego znalazła się w rękach najmłodszego z braci – Hieronima, wojewody podolskiego.
Z czasami synów Jerzego Jazłowieckiego wiąże się ważne wydarzenie w dziejach Czernelicy – przekształcenie się pierwotnej osady w miasto. Niestety ani data, ani okoliczności tego wydarzenia nie są bliżej znane. Wiadomo tylko, że w 1578 roku, czyli w czasach panowania w Rzeczpospolitej Stefana Batorego, Czernelica występuje jeszcze jako wieś. W literaturze naukowej spotykamy różne datowania nadania miejscowości praw miejskich: 1567, 1584, 1592. Najnowsze badania ukraińskiego historyka Petra Siredżuka pozwalają jednak uważać rok 1584 za rok nadania Czernelicy statusu miasta. Status ten Czernelica zachowała przez prawie trzysta pięćdziesiąt lat, aż do czasów okupacji sowieckiej (utraciła go w 1940 r.).
Ostatni z synów Jerzego Jazłowieckiego – Hieronim, tak jak jego starsi bracia, zmarł nie posiadając męskiego potomka w 1607 r. Majątek Jazłowieckich został wówczas podzielony między jego siostry i ich dzieci. Zgodnie z aktem podziału spadku po Hieronimie Jazłowieckim, datowanym na 1622 r., Czernelica – miasto i folwark, wraz z całym kluczem czernelickim, przeszła do Jadwigi Jazłowieckiej, żony rotmistrza Andrzeja Bełżeckiego. To właśnie na okres przynależności Czernelicy do Jadwigi przypadają pierwsze wzmianki o istnieniu zamku w Czernelicy (o tym szerzej w kolejnych numerach KG). Brak męskiego przedstawiciela rodu spowodował jednak, że pretensje do spadku po Hieronimie Jazłowieckim rościło sobie wiele osób, nawet takich, które nie miały ku temu większych podstaw. Akta ziemskie halickie informują, że w 1636 r. posiadłości Jadwigi najechał i częściowo złupił, a częściowo zagarnął jej zięć, wojewoda kijowski Jan Tyszkiewicz. Wiemy, że wówczas ucierpiała również Czernelica z nieukończonym jeszcze zamkiem. Mimo tego, że Tyszkiewicz został zmuszony do zwrócenia Jadwidze zagarniętych posiadłości, po dawnej świetności rodu Jazłowieckich nie zostało już śladu. Na Jadwidze, zmarłej w 1641 r., skończył się ród Jazłowieckich i olbrzymia fortuna została podzielona przez ich krewnych, przede wszystkim rody Czuryłów i Stanisławskich. Przyniosło to także ważne zmiany dla Czernelicy, o których opowiemy w kolejnym artykule.
Vitalij Nahirnyj
