Jaką była pierwotna nazwa pokuckiego miasteczka?
W poprzednim artykule poświęconym historii Czernelicy (KG 21/2013), wspominaliśmy, iż w XII–XIV wieku centrum miejscowości znajdowało się na wysokim prawym brzegu Dniestru, w staroruskim grodzie. Sytuacja uległa jednak poważnym zmianom w wieku XIV i w pierwszej połowie XV, kiedy to mieszkańcy grodu ruskiego stopniowo przemieszczali się na tereny dzisiejszego miasteczka, gdzie już w XVI w. powstanie miasto, a w wieku XVII zamek i kościół Dominikanów.
Co mogło się przyczynić do zmiany miejsca lokacji? Możliwe jest, iż stary gród doznał zniszczeń, być może stał się ciasnym i niewygodnym dla jego mieszkańców lub powodem przeniesienia się mieszkańców na nowe tereny był brak wystarczającej ilości wody w okolicach grodu. Nie wykluczone, że zadziałały jednocześnie wszystkie wymienione czynniki. Bez wątpienia, miejsce dla nowej osady było dobrze wybrane. Był to swego rodzaju trójkąt, położony na wysokości, chroniony z dwóch stron rzeką Dołżok (obecnie mały strumyk) i bezimiennym potokiem, otoczony rozległymi ziemiami dobrze przydatnymi do uprawy roli. Na terenie właściwej osady znajdowało się wystarczająco źródeł z wodą pitną. Proces przesiedlania się ludności bez wątpienia był długotrwały i nie oznaczał całkowitej likwidacji starego grodu, co potwierdzają dokumenty z XV wieku. Przez dłuższy czas istniały dwa ośrodki: nowy, aktywnie rozwijający się, i stary, który stopniowo upadał.
Nazwa staroruskiego grodu nie zachowała się w żadnych źródłach, natomiast nowa osada znana jest już pod konkretną nazwą. Jednakże, w nielicznej literaturze naukowej oraz artykułach popularnonaukowych spotykamy różne daty pierwszej pisemnej wzmianki o Czernelicy. Wśród najbardziej popularnych dat wspomnieć należy: 1386, 1420, 1440, 1461.
Po dokładnej analizie każdej z tych możliwości można stwierdzić, że rację ma badacz ukraiński Petro Siredżuk, który w szeregu swych prac datował pierwszą wzmiankę o Czernelicy na 1440 r. Rzeczywiście, wśród dokumentów Władysława Warneńczyka znajdujemy jeden, wystawiony 7 marca 1440 roku w Krakowie dla Teodoryka Buczackiego, herbu Abdank. Król Władysław III obiecał w nim, że na najbliższym sejmie nada Teodorykowi, w zamian za pobrane od niego 4 szuby tkane złotem oraz 2 konie, prawo dziedziczne do siedemnastu miejscowości na Pokuciu, w tym „Czelenycze”. Zamieszczenie „Czelenycze” wśród innych miejscowości pokuckich, a także późniejsze kilkukrotne wzmiankowanie Czernelicy wśród posiadłości należących do Buczackich (październik 1454, 1461, 1463, 1465, 1467, 11 V 1469) pozwala utożsamić „Czelenycze” z „Czerlenicą”, tj. późniejszą Czernelicą.
Jeszcze jedną ważną i bardzo ciekawą kwestią jest problem pochodzenia nazwy miejscowości. W pamięci ludowej zachował się przekaz, że nazwa Czernelica pochodzi od „czarnolicej” księżny Eufrozyny, żony księcia Michała Czartoryskiego i fundatorki kościoła Dominikanów w Czernelicy, ewentualnie od „czarnolicych” jeńców-Tatarów, rzekomo osiedlanych na tych terenach przez władze Rzeczypospolitej w XVI–XVII w. (szerzej o wspomnianych legendach w kolejnych numerach KG). Interesujące jest, że pierwotna nazwa Czernelicy różniła się od dzisiejszej. Ponadto, nazwa miejscowości utrwaliła się jeszcze dwa stulecia przed pojawieniem się w Czernelicy księżnej Eufrozyny. Dlatego pochodzenia nazwy Czernelicy trzeba doszukiwać się poza miejscowymi legendami.
Przyjrzyjmy się najpierw pierwszej wersji nazwy miejscowości. Jak już była mowa wyżej, w dokumencie Władysława Warneńczyka z 1440 r. Czernelica występuje pod nazwą „Czelenycze”. Podobne nazwy spotykamy też w nieco późniejszych dokumentach, pochodzących z połowy XV w.: Czerlenycza, Czerlenica, Czerlyenycza, Czerlienycza, Czarlencze. D. Buczko, autor pracy o pochodzeniu nazw miejscowości na Pokuciu uważał, że nazwa ta pochodzi od bezimiennej dziś rzeczki, która w średniowieczu nosiła nazwę „Czernelica” lub „Czerlenica”. Takie wyjaśnienie jest słabo uzasadnione, ponieważ w pamięci ludowej nie zachowała się żadna ze wzmianek o istnieniu w okolicy rzeczki o takiej nazwie. Wydaje się, że pochodzenia nazwy „Czerlenica” należy doszukiwać się w staroruskim wyrazie „czerleny”, co oznacza „czerwony”. Na poparcie takiej tezy można przytoczyć fakt, że okolica ta obfituje zarówno w czerwoną glinę, z której wytwarzano ceramikę, jak i w czerwony kamień, z którego zbudowane są wysokie brzegi Dniestru.
Kiedy jednak mogło dojść do zmiany nazwy „Czerlenica” na „Czernelica” i skąd pochodzi ta ostatnia? Źródła nie dają jasnej odpowiedzi na to pytanie. Można tylko wysnuć pewne przypuszczenia. Być może nazwa ta bierze początek od czarnej ziemi, w którą bogate są okolicę Czernelicy. Po raz pierwszy nazwę „Czernelycza” spotykamy pod datą 11 maja 1469 r. Fakt, że do XVII wieku nie występuje ona więcej w dokumentach, pozwala uważać, że była to zwykła pomyłka. Tym nie mniej, już w XVII w. nazwa ta co raz częściej pojawia się w źródłach. Wydaje się, że właśnie od XVII wieku ta druga nazwa stała się równie ważna jak pierwsza (widać to chociaż by na przykładzie aktu fundacyjnego konwentu Dominikanów w Czernelicy z 1661 r.). Natomiast w wieku XVIII spostrzegamy już bardzo rzadkie stosowanie nazwy „Czerlenica” i wyraźne dominowanie nazwy „Czernelica”, a w wieku XIX znana jest już jedynie nazwa „Czernelica”, która przetrwała do naszych czasów.
Ten krótki zarys problemu pokazuje jak wiele zostało jeszcze niezbadanych kwestii z przeszłości większych lub mniejszych miejscowości pokuckich i jakie interesujące wątki pojawiają się przy próbie rzetelnego zbadania omawianego regionu. Analiza źródeł czasem daje więcej pytań niż odpowiedzi, jednak pozwala na lepsze poznanie historii tych terenów. I właśnie losom Czernelicy od XV do pierwszej połowy XVII wieku przyjrzymy się bliżej w kolejnym artykule.
Witaliy Nagirnyj
Tekst ukazał się w nr 22 (194) za 29 listopada–16 grudnia 2013
